Tussen 1948 en 1954 werden honderdduizenden mensen gearresteerd en ondervraagd, vaak onder marteling, door de geheime politie in de landen van het Sovjetblok in Oost-Europa. Er waren showprocessen en executies. De slachtoffers waren leden van de heersende 'communistische' partijen, waaronder nogal wat prominente posities. Alleen al in Tsjechoslowakije werden bijna 170,000 partijleden gearresteerd, waardoor de economie bijna instortte.
Stalin zat zelf deze zuiveringen voor. Nadat Tito's Joegoslavië zich had losgemaakt van het blok, vreesde hij dat de 'titoïstische' besmetting zich zou verspreiden en dat andere landen het voorbeeld van Joegoslavië zouden volgen. Hij was ook vastbesloten om 'vijfde colonnes' te vernietigen ter voorbereiding op een mogelijke oorlog met de westerse mogendheden.
Echter, zoals George Hodos, een zeldzame overlevende van de Rajk-processen in Hongarije, benadrukt in zijn boek Showprocessen: stalinistische zuiveringen in Oost-Europa (Praeger 1987) waren de meeste slachtoffers eigenlijk loyale stalinisten. Slechts enkelen, zoals Gomulka in Polen, hadden echt 'Titoïstische' neigingen. Als dit punt wordt aanvaard, moet een verklaring voor de enorme omvang van de zuiveringen berusten op één enkele factor: de bekende paranoia van Stalin.
Of werd die paranoia misschien bewust uitgebuit door een externe speler? Is het mogelijk dat terwijl Stalin de zuiveringen voorzat, eigenlijk iemand anders gestart hen? Het zou immers niet de eerste provocatie zijn geweest. Het was desinformatie die werd verspreid door agenten van nazi-Duitsland die leidde tot Stalins rampzalige zuivering van het officierskorps van het Rode Leger in 1937. Zouden de westerse geheime diensten aan het einde van de jaren veertig een soortgelijk spel hebben gespeeld?
Ik kwam dit idee voor het eerst tegen in de memoires van Jo Langer Overtuigingen: herinneringen aan een leven gedeeld met een goede communist (Andre Deutsch, 1979). De 'goede communist' met wie de auteur getrouwd was, was Oscar Langer, die als econoom werkte voor het Centraal Comité in het naoorlogse Tsjechoslowakije. De illustratie toont de boekomslag met een foto van het paar. Terwijl de zuivering in een stroomversnelling kwam, probeerde Oscar 'zijn vrienden in de binnenste kringen' te waarschuwen voor de schade die het aanrichtte:
Hij zinspeelde op de mogelijkheid dat de klassenvijand zelf een werkterrein vond in het hart van de organisatie dat als een schild was gecreëerd. In dat geval waren de echte saboteurs degenen die goede mannen op sleutelposities arresteerden om de economie kapot te maken en daarmee het vertrouwen van de massa's te ondermijnen.
Jo Langer
De waarschuwingen van Langer waren aan dovemansoren gericht. Zelf werd hij in augustus 1951 gearresteerd en pas in 1961 vrijgelaten. Kort daarna stierf hij.
Toen ik dit las, dacht ik dat het een slim argument was om te gebruiken, maar nam het niet erg serieus. Onlangs las ik echter David Talbots diepgaande persoonlijke en politieke biografie van Allen Dulles, die van 1952 tot 1961 aan het hoofd stond van de Central Intelligence Agency en het personeel bleef beïnvloeden, zelfs na zijn ontslag (Het schaakbord van de duivel: Allen Dulles, de CIA en de opkomst van de geheime regering van Amerika, Uitgeverij HarperCollins, 2015). Talbot onthult dat de vermoedens van Langer volledig gerechtvaardigd waren.
Operatie Splinterfactor
Operatie Splinter Factor van de CIA begon in 1949 toen Noel Field, een Quaker-hulpverlener die Dulles tijdens de oorlog had gekend, een baan als universitair docent in Praag werd aangeboden. Hij ging naar Tsjechoslowakije. De tijd verstreek en er werd niets meer van hem vernomen. Dus zijn bezorgde vrouw Herta en broer Hermann gingen hem zoeken. Ook zij verdwenen. In 1950 ging de geadopteerde dochter van de Fields, Erica Glaser Wallach, navraag doen over hen op het partijhoofdkwartier in Oost-Berlijn. Ze verdween op haar beurt.
Alle vier waren gearresteerd. Hun ondervragers wilden weten welke band ze hadden met Allen Dulles en welke missie hij hen had gegeven. Ze konden de vragen niet begrijpen. Zonder dat ze het wisten, had de CIA een dubbelagent hoog in de Poolse veiligheidsdienst de opdracht gegeven om het nieuws te verspreiden dat Dulles hen op geheime missies had gestuurd om oude bekenden te rekruteren voor een pro-westers spionagenetwerk.
De truc werkte verder dan de stoutste dromen van de CIA. Dulles' collega Frank Wisner rapporteerde vrolijk:
De kameraden steken vrolijk messen in elkaars rug en doen ons vuile werk voor ons.
Talbot
Het 'vuile werk' was het 'communisme' te verzwakken door achterdocht en wanorde in de partijrangen te zaaien.
In 1954, na de dood van Stalin, realiseerden Sovjet- en Oost-Europese geheime politiefunctionarissen zich dat ze waren misleid. Ze verontschuldigden zich bij de Fields en stuurden ze naar huis.
Dulles keek met vernietigende minachting naar de naïeve mensen die hij manipuleerde. Hij vertrouwde ooit zijn sekspartner Mary Bancroft toe:
Ik kijk graag naar de kleine muisjes die aan de kaas snuffelen net voordat ze zich in de kleine val wagen. Ik zie graag hun uitdrukkingen als hij dichtklapt en hun kleine nekken breekt.
Talbot
Ongetwijfeld koesterden Stalin en Beria soortgelijke plezierige gevoelens.
'Communisme' en 'Anticommunisme'
Het 'vuile werk' van de CIA werd gedaan in naam van de strijd tegen het 'communisme'. Voor Dulles, net als voor Lenin en al zijn opvolgers, rechtvaardigden zogenaamd nobele doeleinden alle middelen.
Maar wat was 'communisme'? Wat waren de belangrijkste kenmerken die het verfoeilijk maakten? Welke idealen inspireerden zijn vijanden? Welke ontwikkelingen binnen het 'communisme' en in zijn relaties met de buitenwereld waren als positief en welke als negatief te beschouwen?
Zodra we deze vragen onderzoeken, ontdekken we al snel concepten van 'communisme' en 'anticommunisme' die niet alleen van elkaar afwijken, maar ook scherp met elkaar in strijd zijn. In het bijzonder vinden we een kloof tussen de concepten die geheime agenten zoals Dulles feitelijk leiden en de concepten die diezelfde agenten gebruiken in propaganda voor het grote publiek.
In de propaganda zijn de belangrijkste kenmerken die 'communisme' weerzinwekkend maken, de willekeurige macht van een dictator of bekrompen heersende groepering en de ontkenning van de vrijheid (van meningsuiting, vereniging, religie, reizen, enz.). De propaganda stelt daarom 'anticommunisme' gelijk aan democratie, mensenrechten en de rechtsstaat.
Dit contrast is een oppervlakkig plausibele - maar alleen als we beperken onze focus tot Europa sinds 1945, waarbij we de ervaring van het fascisme en episodes als het 'regime van de kolonels' in Griekenland (1967-74) over het hoofd zien. Zodra we onze blik op andere delen van de wereld richten, vinden we talloze voorbeelden van de CIA omverwerpen democratieën en deze te vervangen door militaire of koninklijke dictaturen. Dulles en zijn trawanten stapten al snel over van het spelen met 'muizen' in Oost-Europa tot het omverwerpen van de democratisch gekozen regeringen van Mossadegh in Iran (1953), Arbenz in Guatemala (1954) en Lumumba in de Democratische Republiek Congo (1960). drie operaties in detail beschreven door Talbot. Later zouden vele andere landen aan de beurt zijn, waaronder Brazilië (1964), Indonesië (1965), Ghana (1966), Chili (1973) en Haïti (2004).
Voor kapitalistische functionarissen zoals Dulles is het belangrijkste kenmerk dat 'communisme' haatdragend maakt, het gebrek aan respect voor de eigendomsrechten van de rijken, vooral wanneer het Amerikanen betreft. Dit is het enige probleem waar ze echt om geven. Dat is de reden waarom ze alle voorstanders van het onteigenen van de rijken over een kam scheren als 'radicaal' of 'extreem' linksen, waarbij ze de enorme verschillen negeren met betrekking tot het soort nieuwe samenleving dat gecreëerd moet worden. Een toekomst waarin ze zelf geen bevoorrechte positie meer innemen, interesseert hen niet.
Dus, in tegenstelling tot de 'muizen' met hun naïeve geloof in democratie en mensenrechten, waren CIA-agenten niet blij met het vooruitzicht van meer autonomie voor de landen van Oost-Europa of destalinisatie in het algemeen. Evenmin zouden ze Dubceks 'socialisme met een menselijk gezicht' of Gorbatsjovs perestrojka en 'nieuw politiek denken' verwelkomen. Zoals Talbot opmerkt, stonden ze negatief tegenover elke ontwikkeling die het 'communisme' minder impopulair en daardoor sterker en stabieler had kunnen maken. In de praktijk sloten ze zich aan bij de stalinisten.
Conclusie
Dat de CIA een belangrijke rol heeft gespeeld bij de stalinistische zuiveringen in Oost-Europa lijkt mij buiten redelijke twijfel te staan, ook al zijn we niet – en zullen we misschien nooit zijn – in staat om te beoordelen hoe belangrijk, vanwege het gebrek aan toegankelijke bronnen. Het is jammer dat de memoires van Erica Wallach (Licht om middernacht, Doubleday 1967) is bijna uitverkocht.
Helaas is Operatie Splinter Factor niet opgenomen in de standaard historische verslagen van die periode. Weinig specialisten in de geschiedenis van Oost-Europa zijn ook bekend met de geschiedenis van de CIA. Hoe dan ook, het is niet bepaald 'respectabel' voor een academische historicus om smerige geheimen van westerse inlichtingendiensten aan het daglicht te slepen.
Dus iedereen die historische waarheid op prijs stelt, is veel verschuldigd aan David Talbot.
