In 1848 stuurde de Pruisische regering een jonge arts genaamd Rudolf Carl Virchow naar Opper-Silezië (nu in Polen) om een tyfusepidemie te onderzoeken. Zijn Rapport was een opvallend document. Dat is het inderdaad nog steeds. Hij schrijft de epidemie toe aan de bittere armoede van de werkende bevolking in de regio. Tyfus, merkt hij op, gaat meestal gepaard met ondervoeding. Hij legt de schuld voor de ellende regelrecht op de schouders van alle hogere lagen van de samenleving:
De bureaucratie wilde of kon de mensen niet helpen. De feodale aristocratie gebruikte haar geld om zich over te geven aan de luxe en dwaasheden van het hof, het leger en de steden. De plutocratie, die zeer grote hoeveelheden put uit de Opper-Silezische mijnen, erkende de Opper-Sileziërs niet als menselijke wezens, maar alleen als werktuigen of, zoals de uitdrukking luidt, 'handen'. De klerikale hiërarchie onderschreef de ellendige behoeftigheid van de mensen als een ticket naar de hemel...
De belangen van de mensheid zijn niet gediend wanneer, door een absurde concentratie van kapitaal en grondbezit in de handen van afzonderlijke individuen, de productie wordt geleid in kanalen die de stroom van de winsten altijd terugleiden naar dezelfde handen...
Virchow
Het is duidelijk dat Virchow vooral verontwaardigd is over de gewoonte om arbeiders 'handen' te noemen:
Mensen tellen alleen als handen! Is dit het doel van machines in de culturele geschiedenis van naties? Zullen de triomfen van het menselijk genie geen ander doel dienen dan het menselijk ras ellendig te maken? Zeker niet... De mens zou alleen zoveel moeten werken als nodig is om uit de grond te ontworstelen... zoveel als nodig is voor het comfortabele bestaan van het hele ras, maar hij zou zijn beste krachten niet moeten verspillen om kapitaal te vergaren.
Virchow
Vandaag, na nog eens bijna twee eeuwen van kapitalistische ontwikkeling, klinken deze woorden even waar als altijd.[1] Ja, het lijkt tegenwoordig ouderwets om arbeiders 'handen' te noemen – hoewel de termen 'boerenknecht' en 'boerenknecht' nog steeds gangbaar zijn. Toch komt dezelfde mensonterende houding ook op andere manieren tot uiting.
Neem de moderne uitdrukking 'human resources'. Het reduceert mensen tot slechts één type van de verschillende middelen waarover bedrijven beschikken, naast financiële en materiële middelen.
En als u woorden als 'werkgever', 'werknemer' en 'werkgelegenheid' tegenkomt, onthoud dan dat de betekenis van 'werk' 'gebruik' is – niet meer en niet minder. Onze 21st-eeuwse plutocraten behandelen hun arbeiders nog steeds niet 'als mensen' maar 'alleen als werktuigen'.
De grote moraalfilosoof Immanuel Kant leerde dat de 'categorische imperatief'
we mogen nooit zo handelen dat we de mensheid, zowel in onszelf als in anderen, alleen als middel behandelen, maar altijd als doel op zich.
Immanuel Kant
Dit is een ideaal dat wij socialisten delen. We dromen ervan om als volwaardige mensen te leven in samenwerking met andere volwaardige mensen. Maar zelden is het haalbaar om in overeenstemming met zo'n ideaal te leven binnen een sociaal systeem dat gebaseerd is op het gebruik van mensen als middel voor de doeleinden van anderen. En omdat dit gebruik – of, laten we zeggen, misbruik – van mensen voornamelijk plaatsvindt door tewerkstelling, willen we deze instelling afschaffen.
Het socialisme, zou je kunnen zeggen, zal een samenleving van universele werkloosheid zijn. Natuurlijk zal er nog werk aan de winkel zijn. Mensen zullen bepaalde overeengekomen taken uitvoeren als hun bijdrage aan sociale projecten die de gemeenschap nodig acht om aan menselijke behoeften te voldoen en het milieu te herstellen.
Maar zelfs in deze situatie zouden mensen niet het gevoel kunnen hebben dat ze nog steeds 'in dienst' zijn (zij het zonder loon) van 'de samenleving' of 'de gemeenschap' – voorgesteld als een macht buiten henzelf?
Kan zijn. Hoewel sociale projecten zullen worden voorgesteld, ontworpen en gekozen voor uitvoering via een democratisch proces, kunnen er mensen zijn die om de een of andere reden niet of in ieder geval niet volledig deelnemen aan dat proces. Sommige van die mensen kunnen zich vervreemd gaan voelen van en in dienst zijn van de samenleving.
Note
[1] Ik beweer niet dat Virchow een socialist was, alleen dat sommige van zijn inzichten een 'socialistisch' tintje hebben. Hij was mede-oprichter van de Duitse Vooruitgangspartij, opgericht in 1861 als een liberaal alternatief voor het conservatieve establishment van Bismarck.
