Socialisme zal nooit werken. Het druist in tegen de menselijke natuur.
Zo wordt ons vaak verteld.
Maar waar halen we onze ideeën over de menselijke natuur vandaan? Mede door onszelf en de mensen om ons heen te observeren. Deels ook uit de boeken die we lezen en de films en tv-programma's die we kijken.
Er zijn maar weinig boeken die zo'n grote invloed kunnen hebben gehad op de ideeën van mensen over de menselijke natuur als die van William Golding Lord of the Flies. Deze roman, voor het eerst gepubliceerd in 1954, is gekocht door tientallen miljoenen mensen, vertaald in meer dan 30 talen, omgezet in twee films (1963 en 1990) en aangepast voor radio en toneel. Zoals blijkt uit de vele studiegidsen die eraan zijn gewijd, is het een vast boek geweest voor ontelbare studenten Engelse literatuur. En het was de inspiratie voor Reality Television!
De verhaallijn is eenvoudig genoeg. Een groep schooljongens is gestrand op een onbewoond eiland. Al snel beginnen ze te vechten. Uit hun angsten en de machtswellust van een dominante jongen creëren ze een afgodische sekte met gezangen, rituelen en beschilderde gezichten. De boodschap is pijnlijk duidelijk: het vernisje van 'beschaving' zit diep in de huid en zodra de dwang van autoriteit is weggenomen, komt onze innerlijke woestheid snel naar boven.
Maar dit is fictie - een les die wordt gegeven door een misantropische schoolmeester die vatbaar is voor alcoholisme en depressie. Nu heeft de Nederlandse historicus Rutger Bregman een waargebeurd verhaal ontdekt over hoe een stel echte schooljongens zich in dezelfde situatie gedroegen - een 'echte Lord of the Flies' die een heel ander idee van de 'menselijke natuur' overbrengt (zie hier).
In 1965 raakten zes jongens van 13–16 jaar verveeld met hun leven op een katholieke kostschool in het Polynesische eilandkoninkrijk Tonga, dus 'leenden' ze een vissersboot en vertrokken. Ze leden schipbreuk in een storm, dreven acht dagen op zee en spoelden aan op een onbewoond eiland in de Stille Oceaan waar ze 15 maanden leefden voordat ze werden gered door de Australische avonturier Peter Warner. Tegen die tijd waren ze voor dood opgegeven en hadden hun begrafenissen plaatsgevonden.
Zelfs op drift op zee werkten deze jongens samen en behandelden ze elkaar als gelijken:
Ze slaagden erin wat regenwater op te vangen in uitgeholde kokosnootschalen en verdeelden het gelijkelijk tussen hen, elk nam een slokje in de ochtend en een ander in de avond.
Op het eiland
de jongens zetten een kleine commune op met voedseltuin, uitgeholde boomstammen om regenwater op te slaan, een gymzaal met merkwaardige gewichten, een badmintonveld, kippenhokken en een permanent vuur ... [Ze] kwamen overeen om in teams van twee te werken, een strikt rooster voor tuin-, keuken- en wachtdienst... Hun dagen begonnen en eindigden met zang en gebed.
De jongens overleefden aanvankelijk op vis, kokosnoten, tamme vogels en zeevogeleieren. Later vonden ze wilde taro, bananen en kippen in een oude vulkanische krater waar mensen een eeuw eerder hadden geleefd.
Toen een jongen uitgleed en een been brak, zetten de anderen het vast met stokken en bladeren en verzorgden hem totdat het genas. Incidentele ruzies werden opgelost door het opleggen van een time-out.
Kortom, ze hebben aangetoond – weliswaar op zeer kleine schaal – dat het socialisme niet tegen de menselijke natuur is en dat het kan werken.
Helaas kon de eigenaar van de vissersboot de prestatie van de jongens niet ten volle waarderen. Hij diende een aanklacht tegen hen in en liet ze opsluiten wegens diefstal. Het is begrijpelijk dat hij zich aan de jongens had geërgerd, maar een constructievere reactie zou zeker zijn geweest om hen een nieuwe boot voor hem te laten bouwen.
Een studie van samenlevingen na schipbreuk
De originele versie van dit artikel eindigde hier, maar na het uploaden ontdekte ik een auteur die een vergelijkende studie van samenlevingen na de schipbreuk — Nicholas A. Christakis, Blauwdruk: de evolutionaire oorsprong van een goede samenleving (New York: Hachette Book Group, 2019).
Christakis onderzocht tal van historische verslagen van scheepswrakken en hun nasleep, maar concentreerde zich op 20 gevallen tussen 1500 en 1900 waarin een groep van ten minste 19 eerste overlevenden gedurende 2 maanden of langer een kamp opsloeg op een onbewoond eiland. Welke factoren waren het belangrijkst om te bepalen welke van deze groepen erin slaagden het voortbestaan en de uiteindelijke redding van hun leden te verzekeren?
Beschikbare hulpbronnen waren natuurlijk van groot belang - zowel hulpbronnen die op het eiland werden gevonden, vooral voedsel en zoet water, als dingen die uit het wrak werden geborgen. Een andere factor die ertoe deed, was het terrein. De overlevenden van een schipbreuk waren bijvoorbeeld gehandicapt doordat ze zich op de bodem van steile kliffen bevonden die ze moesten beklimmen. En het hielp als leden van een groep verschillende bruikbare vaardigheden hadden.
De relaties die zich binnen een groep overlevenden ontwikkelden, maakten echter ook een groot verschil. De mini-samenlevingen die het het beste deden, waren die gebaseerd op samenwerking, billijkheid en altruïsme. Hun leden werkten samen aan overeengekomen taken, deelden het voedsel eerlijk en werden niet opgesplitst in subgroepen op basis van militaire rang of sociale status.
Een groep in deze categorie bestond uit overlevenden van de Julia Ann, verging in 1855 in Pacifische riffen die bekend staan als de Scilly-eilanden. Dit was een ongewoon grote groep van 51 mensen, die allemaal na 2 maanden werden gered. De kapitein van het schip gaf vanaf het begin het voorbeeld van onbaatzuchtig gedrag, toen hij zag dat de tweede stuurman op het punt stond een zak met daarin $ 8,000 van de kapitein uit het wrak te halen. Hij zei tegen de man dat hij het geld moest achterlaten en in plaats daarvan een kind aan land moest dragen.
In 1864 vergingen twee schepen aan weerszijden van Auckland Island, ten zuiden van Nieuw-Zeeland. Hoewel de twee groepen overlevenden tegelijkertijd op het eiland waren, wisten ze niet van elkaar. Van de 19 die van de Invercauld, waren er nog maar 3 in leven toen de redding een jaar later kwam. Ze hadden zich gedragen volgens het motto: ieder voor zich. Daarentegen zijn alle 5 de eerste overlevenden van de Grafton werkten nauw samen en werden na bijna twee jaar gered.
Een opvallend verschil tussen de twee soorten groepen betrof de manier waarop zieken en gewonden werden behandeld. Je zou kunnen denken dat door voor 'nutteloze monden' te zorgen een groep zijn overlevingskansen zou verkleinen. Er zou minder tijd zijn om voedsel te verzamelen en het voedsel zou onder een groter aantal mensen moeten worden verdeeld. Zieken en gewonden achterlaten lijkt verstandiger. Het lijkt zelfs nog verstandiger om ze op te eten (kannibalisme kwam eigenlijk zelden voor). In werkelijkheid woog dit soort grove rekenkunde niet op tegen het feit dat de zorg voor de zieken en gewonden een groep hielp om wederzijds vertrouwen en solidariteit op te bouwen. Per saldo was het een bezigheid die de overlevingskansen verhoogde.
In termen van politieke structuur kunnen niet-coöperatieve groepen anarchistisch of hard autoritair zijn. Coöperatieve groepen waren democratischer, maar dit sloot een element van leiderschap niet uit. Aldus de 5 mannen van de Grafton kozen een van hen om op te treden 'niet als meester of meerdere, maar als gezinshoofd'. Het was zijn toegewezen taak om 'orde en harmonie te handhaven met zachtheid maar ook vastberadenheid'. Afgesproken werd dat deze persoon indien nodig bij een volgende stemming zou kunnen worden vervangen.
Christakis erkent dat er relatief weinig coöperatieve groepen waren. Dit zou geen al te grote verrassing moeten zijn, gezien het feit dat veel overlevenden van een schipbreuk getraumatiseerd waren en allemaal afkomstig waren uit competitieve en zeer statusbewuste samenlevingen. Opmerkelijk is dat er na de schipbreuk coöperatieve samenlevingen bestonden, die aantoonden dat zelfs onder ongunstige omstandigheden mensen het vermogen hebben om als gelijken samen te werken.
