Op de auteur
Anton Pannekoek (1873-1960) was een Nederlandse astronoom en socialistisch denker. Hij was een van de grondleggers van de astrofysica als subdiscipline binnen de astronomie. Hij schreef ook een geschiedenis van de astronomie. Een maankrater, een asteroïde en het astronomisch instituut van de Universiteit van Amsterdam zijn naar hem vernoemd.
Pannekoek behoorde tot de politieke stroming die bekend staat als 'radencommunisme'. De raadscommunisten benadrukten de cruciale rol die zij moeten spelen arbeidersraden in de socialistische revolutie. Pannekoek had bevriend contact met de WSPUS. Toen hij in 1938 Boston bezocht om een eredoctoraat van Harvard University te ontvangen, ontmoette hij partijleden en sprak hij een partijbijeenkomst toe.
Een archief van Pannekoeks socialistische geschriften is hier. Zijn kritiek op Lenins filosofische opvattingen wordt besproken hier. Onderstaand artikel, dat we overnemen uit de uitgave van deze maand De socialistische norm, is een nieuw ontdekt werk dat oorspronkelijk in het Duits verscheen in Zeitungskorrespondenz N° 75, 10 juli 1909. De Duitse tekst en een Franse vertaling zijn aanwezig hier.
Het artikel vestigt de aandacht op het feit dat zelfs in 1909, meer dan een eeuw geleden, al brede bezorgdheid bestond over de vernietiging van de natuur in het algemeen en ontbossing in het bijzonder. Het laat zien dat marxistische socialisten zich al volledig bewust waren van de noodzaak voor de mensheid om op te treden als een verantwoordelijke rentmeester van haar natuurlijke omgeving.
De tekst
Er zijn tal van klachten in de wetenschappelijke literatuur over de toenemende vernietiging van bossen. Maar het is niet alleen de vreugde die elke natuurliefhebber voelt voor bossen waarmee rekening moet worden gehouden. Er zijn ook belangrijke materiële belangen, inderdaad de vitale belangen van de mensheid. Met het verdwijnen van overvloedige bossen zijn landen die in de oudheid bekend stonden om hun vruchtbaarheid, die dichtbevolkt waren en beroemd waren als graanschuren voor de grote steden, steenwoestijnen geworden. Regen valt daar zelden, behalve als verwoestende regenbuien die de humuslagen wegvoeren die de regen zou moeten bevruchten. Waar de bergbossen zijn vernietigd, laten stortvloeden die worden gevoed door zomerregens enorme massa's stenen en zand naar beneden rollen, die de Alpenvalleien verstoppen, bossen opruimen en dorpen verwoesten waarvan de inwoners onschuldig zijn, "vanwege het feit dat persoonlijke belangen en onwetendheid heeft het bos en de bovenloop in de hoge vallei verwoest.”
De auteurs dringen sterk aan op persoonlijke interesse en onwetendheid in hun welsprekende beschrijving van deze ellendige situatie, maar ze gaan niet in op de oorzaken ervan. Ze denken waarschijnlijk dat het benadrukken van de gevolgen voldoende is om onwetendheid te vervangen door een beter begrip en de effecten ongedaan te maken. Ze zien niet dat dit slechts een deel van het fenomeen is, een van de vele soortgelijke effecten die het kapitalisme, deze productiewijze die het hoogste stadium van winstbejag is, heeft op de natuur.
Waarom is Frankrijk een bosarm land dat elk jaar voor honderden miljoenen francs aan hout uit het buitenland moet importeren en veel meer moet uitgeven om door middel van herbebossing de desastreuze gevolgen van de ontbossing van de Alpen te herstellen? Onder het Ancien Regime waren er veel staatsbossen. Maar de bourgeoisie, die het roer van de Franse Revolutie overnam, zag hierin slechts een instrument voor particuliere verrijking. Speculanten hebben 3 miljoen hectare gekapt om hout in goud te veranderen. Ze dachten niet aan de toekomst, alleen aan de onmiddellijke winst.
Voor het kapitalisme zijn alle natuurlijke hulpbronnen niets anders dan goud. Hoe sneller het ze uitbuit, hoe meer de goudstroom versnelt. De privé-economie heeft tot gevolg dat elk individu probeert zoveel mogelijk winst te maken zonder ook maar een moment na te denken over het algemeen belang, dat van de mensheid. Als gevolg hiervan is elk wild dier met een geldwaarde en elke wilde plant die winst oplevert onmiddellijk het voorwerp van een uitroeiingsrace. De olifanten van Afrika zijn bijna verdwenen, slachtoffers van systematische jacht op hun ivoor. Hetzelfde geldt voor rubberbomen, die het slachtoffer zijn van een roofzuchtige economie waarin iedereen ze alleen maar vernietigt zonder nieuwe te planten. In Siberië is geconstateerd dat pelsdieren door intensieve jacht zeldzamer worden en dat de meest waardevolle soorten binnenkort zouden kunnen verdwijnen. In Canada zijn uitgestrekte oerbossen tot sintels herleid, niet alleen door kolonisten die de grond willen bewerken, maar ook door "zoekers" die op zoek zijn naar minerale afzettingen die berghellingen in kale rotsen veranderen om een beter overzicht van de grond te hebben . In Nieuw-Guinea werd een bloedbad onder paradijsvogels georganiseerd om de dure gril van een Amerikaanse miljardair te bevredigen. Modegekte, typerend voor een kapitalisme dat meerwaarde verspilt, heeft al geleid tot de uitroeiing van zeldzame soorten; zeevogels aan de oostkust van Amerika hebben hun voortbestaan alleen te danken aan streng ingrijpen van de staat. Dergelijke voorbeelden kunnen naar believen worden vermenigvuldigd.
Maar zijn planten en dieren er niet om door mensen voor hun eigen doeleinden te worden gebruikt? De kwestie van het behoud van de natuur zoals die zou zijn zonder menselijke tussenkomst laten we hier volledig buiten beschouwing. We weten dat mensen de meesters van de aarde zijn en dat ze de natuur volledig transformeren om aan hun behoeften te voldoen. Om te leven zijn we volledig afhankelijk van de krachten van de natuur en van natuurlijke hulpbronnen; we moeten ze gebruiken en consumeren. Dat is hier niet de vraag, alleen de manier waarop het kapitalisme er gebruik van maakt.
Een rationele maatschappelijke ordening zal de beschikbare natuurlijke hulpbronnen zo moeten gebruiken dat wat geconsumeerd wordt tegelijkertijd vervangen wordt, zodat de samenleving niet verarmt en welvarender kan worden. Een gesloten economie die een deel van haar zaaigraan verbruikt, verarmt zichzelf meer en meer en moet onvermijdelijk mislukken. Maar zo werkt het kapitalisme. Dit is een economie die niet aan de toekomst denkt, maar alleen in het onmiddellijke heden leeft. In de huidige economische orde dient de natuur niet de mensheid, maar het kapitaal. Het zijn niet de kleding, het voedsel of de culturele behoeften van de mensheid die de productie beheersen, maar de honger van het kapitaal naar winst, naar goud.
Natuurlijke hulpbronnen worden geëxploiteerd alsof de reserves oneindig en onuitputtelijk zijn. De schadelijke gevolgen van ontbossing voor de landbouw en de vernietiging van nuttige dieren en planten leggen het eindige karakter van beschikbare reserves en het falen van dit type economie bloot. [De Amerikaanse president Theodore] Roosevelt erkent deze mislukking wanneer hij een internationale conferentie wil bijeenroepen om de toestand van de nog beschikbare natuurlijke hulpbronnen te beoordelen en maatregelen te nemen om de verspilling ervan tegen te gaan.
Natuurlijk is het plan zelf onzin. De staat zou veel kunnen doen om de meedogenloze uitroeiing van zeldzame soorten te stoppen. Maar de kapitalistische staat is uiteindelijk een slechte vertegenwoordiger van het welzijn van de mensheid. Het moet stoppen in het licht van de essentiële belangen van het kapitaal.
Het kapitalisme is een onthoofde economie die haar daden niet kan reguleren door de gevolgen ervan te begrijpen. Maar het verwoestende karakter ervan komt niet alleen uit dit feit voort. Door de eeuwen heen heeft de mens de natuur ook op een dwaze manier uitgebuit, zonder na te denken over de toekomst van de mensheid als geheel. Maar hun macht was beperkt. De natuur was zo uitgestrekt en zo krachtig dat mensen met hun zwakke technische middelen haar slechts bij uitzondering konden beschadigen. Het kapitalisme daarentegen heeft lokale behoeften vervangen door wereldbehoeften en heeft moderne technieken gecreëerd om de natuur te exploiteren. Het gaat er nu dus om dat enorme massa's materie worden onderworpen aan kolossale vernietigingsmiddelen en worden verwijderd door krachtige transportmiddelen. De samenleving onder het kapitalisme kan worden vergeleken met een gigantisch onintelligent lichaam; terwijl het kapitalisme zijn macht grenzeloos ontwikkelt, verwoest het tegelijkertijd op zinloze wijze steeds meer de omgeving waaruit het leeft. Alleen het socialisme, dat dit lichaam bewustzijn en beredeneerde actie kan geven, zal tegelijkertijd de verwoesting van de natuur vervangen door een rationele economie.
