Wij socialisten noemen loonarbeid graag "loonslavernij" en noemen arbeiders "loonslaven". Niet-socialisten mogen aannemen dat we deze uitdrukkingen gebruiken als stijlfiguren, voor een retorisch effect. Nee, we gebruiken ze letterlijk. Ze weerspiegelen onze kijk op de kapitalistische samenleving.
Socialisten gebruiken het woord "slavernij" in brede zin, om zowel roerende slavernij als loonslavernij te omvatten als alternatieve manieren om arbeid uit te buiten. We zijn ons bewust van de verschillen tussen hen, maar we willen ook de aandacht vestigen op hun gemeenschappelijke doel. Kapitalistische taal verbergt dit gemeenschappelijke doel door roerende slavernij gelijk te stellen met slavernij als zodanig en door loonarbeid te verwarren met gratis arbeid. Socialisten beschouwen arbeid alleen als vrij wanneer de arbeiders zelf, individueel of collectief, de middelen waarmee ze werken (land, gereedschap, machines, enz.) bezitten en controleren.
Waarom Chattel-slavernij werd afgeschaft
Het verband tussen roerende slavernij en loonslavernij als alternatieve vormen van uitbuiting is zichtbaar in de debatten binnen de Britse en Amerikaanse heersende klasse die leidden tot de afschaffing van roerende slavernij. Terwijl religieuze abolitionisten het houden van slaven veroordeelden als een morele zonde, was het doorslaggevende argument tegen roerende slavernij dat het niet langer de meest effectieve manier was om de werkende bevolking uit te buiten. Het werd verlaten omdat het de economische en vooral industriële ontwikkeling belemmerde, dat wil zeggen de accumulatie van kapitaal.
De wettelijke, sociale en politieke status van loonslaven is superieur aan die van roerende slaven. Wanneer we echter hun positie in het arbeidsproces zelf vergelijken, zien we dat het verschil tussen hen hier niet fundamenteel is. Ze zijn allemaal gedwongen om de bevelen op te volgen van de 'baas' die eigenaar is van de productie-instrumenten waarmee ze werken of die degenen vertegenwoordigt die ze bezitten. In een kleine onderneming kan de baas zijn orders rechtstreeks doorgeven, terwijl in een grote onderneming orders worden doorgegeven via een managementhiërarchie. Maar in alle gevallen is het uiteindelijk de baas die beslist wat hij produceert en hoe hij dat doet. De producten van de arbeid van de (roerende of loon)slaven behoren niet aan hen toe. Hun eigen activiteit trouwens ook niet.
De geheime verblijfplaats
Een duidelijk verschil tussen roerende slavernij en loonslavernij is dat je als roerende slaaf tot slaaf bent – totaal onderworpen aan de wil van een ander – op elk moment van geboorte tot dood, in elk aspect van je leven. Als loonslaaf ben je alleen verslaafd op die momenten dat je arbeidskracht ter beschikking staat van je werkgever. Op andere momenten, in andere aspecten van je leven – als consument, kiezer, familielid, tuinier misschien – geniet je een zekere mate van vrijheid, respect en sociale gelijkheid.
De loonslaaf heeft dus enige ruimte voor zelfontplooiing en zelfrealisatie die de roerende slaaf wordt ontzegd. Beperkte mogelijkheden weliswaar, want de loonslaaf moet regelmatig terugkeren naar de benauwde wereld van de loonarbeid, die zijn invloed als een verderfelijke mist over de rest van het leven verspreidde.
Als gevolg van deze splitsing confronteert het kapitaal de arbeider op schizofrene wijze, zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde van Robert Louis Stevenson. Dezelfde persoon die door het kapitaal ijverig wordt gevleid en voor de rechter wordt gebracht als consument en kiezer, wordt hulpeloos blootgesteld aan intimidatie, pesterijen, geschreeuw en beledigingen op de werkplek.
Kapitalistische ideologen richten zich op de 'publieke' levenssferen waarin mensen relatieve sociale gelijken zijn en hun best doen om te negeren wat er gebeurt in de 'privé' sfeer van loonslavernij. Zo analyseren economen de uitwisseling van middelen tussen 'marktactoren', terwijl politicologen praten over de relaties tussen de staat en een denkbeeldige klassenloze gemeenschap van burgers die ze 'civil society' noemen. Zelfs kindertelevisieprogramma's vertonen dezelfde vooringenomenheid. Zo verdienen de meeste menselijke personages in Sesamstraat hun brood met kleine individuele en familiebedrijfjes (een winkel op de hoek, een doe-het-zelfzaak, een dansstudio, een dierenkliniek, enz.).
Er gaapt dus een groot gat tussen oppervlakkige schijn en diepe realiteit. De dienstbaarheid van de loonarbeider is niet zichtbaar aan de oppervlakte van de kapitalistische samenleving; om er getuige van te zijn moet de onderzoeker “de geheime verblijfplaats van de productie betreden, op de drempel waarvan staat: 'geen toegang behalve voor zaken'” (Marx, Capital).
Wie is de meester?
Men kan tegenwerpen dat loonarbeiders geen slaven zijn omdat ze het wettelijke recht hebben om een bepaalde werkgever te verlaten, ook al zullen ze in de praktijk misschien terughoudend zijn om van dat recht gebruik te maken uit angst om geen andere baan te vinden.
Dit bewijst echter alleen dat de loonarbeider geen slaaf is van een bepaalde werkgever. Volgens Marx is de eigenaar van de loonslaaf niet de individuele kapitalist, maar de kapitalistenklasse – “het kapitaal als geheel”. Ja, u kunt bij één werkgever weggaan, maar alleen om op zoek te gaan naar een nieuwe. Wat u niet kunt doen, aangezien u alle andere toegang tot de middelen van bestaan mist, is ontsnappen aan de slavernij van werkgevers als klasse - dat wil zeggen, ophouden een loonslaaf te zijn.
Is loonslavernij erger?
Sommigen hebben betoogd dat – althans bij gebrek aan een effectief “vangnet” van de sociale zekerheid – loonslavernij zelfs erger is dan roerende slavernij. Aangezien de roerende slaaf een waardevol bezit is, heeft zijn meester er belang bij zijn leven en kracht te behouden, terwijl de loonslaaf altijd het risico loopt ontslagen te worden en te verhongeren.
Eigenlijk hangt de strengheid waarmee de roerende slaaf wordt behandeld af van hoe waardevol hij is. Waar roerende slaven in overvloed aanwezig waren en daardoor vrij goedkoop – zoals in San Domingo, waar een slavenopstand in 1791 leidde tot de afschaffing van de roerende slavernij en de oprichting van de staat Haïti (CLR James, De Zwarte Jacobijnen) - ze werden gewoonlijk bewerkt, gegeseld of op een andere manier doodgemarteld. Hoe de loonslaaf op dezelfde manier wordt behandeld, hangt af van de beschikbaarheid van vervangers. Kapitalisten in China zien bijvoorbeeld geen reden waarom ze jonge boerenarbeiders in schoenenfabrieken zouden moeten beschermen tegen blootstelling aan giftige chemicaliën in de lijm, omdat er constant genoeg tienermeisjes van het platteland komen om degenen te vervangen die te ziek worden om te werken (Anita Chan, China's arbeiders onder vuur: de uitbuiting van arbeid in een globaliserende economie, ME Sharpe 2001).
Tussenvormen
Als alternatieve vormen van uitbuiting worden roerende slavernij en loonslavernij niet gescheiden door een Chinese muur. Onder voor de arbeidersklasse ongunstige omstandigheden kan loonslavernij gemakkelijk ontaarden in een tussenvorm die meer lijkt op roerende slavernij.
Het komt vaak voor dat wanhopig arme mensen in onderontwikkelde landen ertoe worden aangezet een arbeidscontract te ondertekenen (dat ze, omdat ze analfabeet zijn, niet kunnen lezen) door leugens over de erbarmelijke omstandigheden die hen te wachten staan. Tegen de tijd dat ze de waarheid ontdekken, is het te laat: ze worden met geweld verhinderd om weg te rennen. Dat is bijvoorbeeld het lot van de half miljoen of meer Haïtiaanse migranten die zwoegen op plantages in de Dominicaanse Republiek (zie hier).
Vergelijkbaar, maar meer geformaliseerd, was het systeem van contractarbeid dat in de 17e en 18e eeuw in het koloniale Amerika heerste en geleidelijk werd verdrongen door zwarte slavernij. In ruil voor een overtocht over de Atlantische Oceaan beloofden arme Europeanen een bepaald aantal jaren (meestal zeven) een meester te dienen. Sommigen overleefden hun tijdelijke dienstbaarheid, anderen niet.
Slavernij en geweld
Het woord 'slavernij' roept het beeld op van de wrede opzichter op een plantage in het Caribisch gebied of het oude Amerikaanse Zuiden, die een zweep over de hoofden van zijn hulpeloze slachtoffers zwaait. De zweep wordt terecht beschouwd als een symbool van slavernij.
Maar ook hier scheidt geen enkele Chinese muur de ene vorm van uitbuiting van de andere. De zweepslag is ook veel gebruikt tegen contractarbeiders en bepaalde categorieën loonslaven. Zo werd pas in 1915 in de Verenigde Staten een wet aangenomen (de La Follette Act) die het geselen van zeelieden verbiedt. Zelfs daarna kon een matroos nog steeds in de boeien worden geslagen of op een verlaagd rantsoen worden gezet wegens het niet opvolgen van bevelen.
Kinderen in de textielfabrieken van het 19e-eeuwse Groot-Brittannië werden met leren riemen geslagen omdat ze niet hard genoeg werkten. In China was de afschaffing van lijfstraffen een van de eisen die de mijnwerkers van Anyuan stelden tijdens de staking van 1923. Zoals Anita Chan in haar boek aantoont, wordt het tegenwoordig weer op grote schaal gebruikt in fabrieken die eigendom zijn van Taiwanese en Koreaanse kapitalisten.
Zelfs in de ontwikkelde landen worden veel mensen gepest en gekweld op het werk, meestal door iemand die boven hen staat in de hiërarchie. Sommigen worden tot zelfmoord gedreven. Velen lijden onder ernstige fysieke of seksuele mishandeling. Op een van de vele websites die aan dit probleem zijn gewijd (www.worktrauma.org) vinden we het verhaal van een boekhouder bij een elektrisch gereedschapsbedrijf die door een manager zo hard tegen haar billen werd geschopt dat ze van haar hielen werd getild, met ernstig rugletsel tot gevolg. evenals schokken. Toen ik aan de Brown University zat, werd een laboratoriumassistent in het laboratorium verkracht door haar supervisor.
Dergelijke gewelddaden tegen werknemers zijn niet langer wettelijk gesanctioneerd, maar ze gebeuren voortdurend. Het slachtoffer kan soms een schadevergoeding winnen, maar de dader wordt zelden strafrechtelijk vervolgd.
Het is niet op mij van toepassing
Als je in een gelukkige positie verkeert, heb je misschien het gevoel dat mijn argument niet op jou van toepassing is. Je baas of manager behandelt je goed, je wordt niet beledigd of mishandeld, je bent tevreden met je werkomstandigheden en het werk zelf geeft je misschien zelfs voldoening. Je bent in ieder geval geen loonslaaf.
Of dat stel je je voor. Sommige roerende slaven - in het bijzonder de persoonlijke bedienden van vriendelijke meesters en minnaressen - hadden ook het geluk goed behandeld te worden. Maar ze hadden geen garantie dat hun geluk zou voortduren. Ze kunnen worden verkocht aan of geërfd door een wrede nieuwe meester na de dood, het vertrek of het faillissement van de oude meester. Ook u kunt plotseling een vervelende nieuwe baas of manager tegenkomen. De zaak ligt buiten uw handen, juist omdat u slechts een loonslaaf bent.
Als je een technisch specialist bent, een wetenschapper of een soort analist, zou je zelfs kunnen zeggen: “Wat voor soort slaaf kan ik zijn? Ik word niet de hele tijd bevolen. Integendeel. Ik ben aangenomen vanwege mijn expertise en er wordt van mij verwacht dat ik zelf nadenk, problemen oplos en suggesties doe. Toegegeven, ik kan geen belangrijke beslissingen alleen nemen, maar mijn bazen zijn altijd bereid om naar me te luisteren. En ze zijn altijd beleefd tegen me.”
Je houdt jezelf voor de gek. Ik weet het omdat ik in een soortgelijke situatie heb gezeten en mezelf voor de gek heb gehouden. Je bazen luisteren naar je voordat ze een beslissing nemen. Als ze eenmaal een beslissing hebben genomen, verwachten ze dat je die accepteert. Maar stel dat je jezelf een keer vergeet (oftewel: je plaats vergeet) en blijft argumenteren tegen een al genomen beslissing. Dan staat u een grove schok te wachten!
Wat uw waanidee mogelijk maakt, is dat u gewend bent geraakt om problemen te analyseren vanuit het standpunt van uw werkgever. U bent net zo vervreemd van uw eigen denken als de lopende bandwerker van zijn of haar fysieke bewegingen. En als een proces dat u bedenkt wordt gepatenteerd, denkt u dan dat het octrooi van u zal zijn?
