Een interview met Dmitry Kosmachev, een lid van de Minsk Socialist Circle, over de situatie in Wit-Rusland, de huidige protesten en waar ze toe kunnen leiden.
Stephan Shenfield: In de jaren negentig bracht ik bezoeken aan vijf van de nieuwe post-Sovjetrepublieken: Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Georgië, Kazachstan. Ik kreeg de indruk dat de situatie voor werkende mensen in Wit-Rusland relatief draaglijk was. Alleen in Wit-Rusland vond ik geen bewijs van mensen die een wanhopige strijd voerden om te overleven. Het regime was autoritair maar genoot brede steun. Er waren geen ernstige etnische conflicten.
Hoe nauwkeurig was mijn indruk? En hoe is de situatie sindsdien veranderd?
Dmitri Kosmachev: Je hebt helemaal gelijk. Ook nu gaat het hier in Wit-Rusland beter dan elders in de voormalige Sovjet-Unie. In Wit-Rusland heeft, in tegenstelling tot Rusland en andere republieken, geen grootschalige privatisering van fabrieken, land en boerderijen plaatsgevonden. De industrie uit het Sovjettijdperk is niet ontmanteld en is nog steeds concurrerend. Onze vrachtwagens, tractoren en bussen worden niet alleen gekocht door post-Sovjetstaten, maar ook door sommige derdewereldlanden. We importeren onze zuivelproducten uit andere voormalige Sovjetrepublieken, niet uit de EU. We blijven zelfs kleding en schoenen exporteren naar andere voormalige Sovjetrepublieken, ondanks de alomtegenwoordigheid van goedkope Chinese invoer.
Deze situatie wordt weerspiegeld in onze sociale structuur. Enerzijds hebben we een grote industriële arbeidersklasse weten te behouden. En aangezien de industrie in handen van de staat blijft, kent Wit-Rusland, in tegenstelling tot Rusland en Oekraïne, geen 'oligarchen' – extreem rijke kapitalisten die de politiek beïnvloeden en hun eigen partijen creëren. Mede dankzij harde maatregelen is de criminaliteit en corruptie hier relatief laag. De doodstraf bestaat nog steeds in Wit-Rusland.
SS: Zou u dan zeggen dat Wit-Rusland een rechtvaardiger samenleving heeft dan Rusland en Oekraïne?
DK: Nee, het overwicht van het staatskapitalisme in Wit-Rusland maakt het nog geen verzorgingsstaat. Rusland heeft bijvoorbeeld een progressievere arbeidswetgeving dan wij. In Rusland zijn er verschillende alternatieve vakbondsfederaties, terwijl Wit-Rusland slechts één van de staat onafhankelijke vakbond heeft. Het is gemaakt en geregistreerd onder de voorgangers van Loekasjenko. In Wit-Rusland is het bijna onmogelijk om te staken in overeenstemming met de formele vereisten van het arbeidsrecht. De Russische wet vereist dat een werkgever die een werknemer wil ontslaan een waarschuwing van twee weken en een ontslagvergoeding van drie maanden geeft, terwijl de meeste Wit-Russische werknemers op basis van kortlopende – meestal jaarlijkse – arbeidsovereenkomsten worden aangesteld, zodat aan het einde van de het jaar dat ze ontslagen kunnen worden zonder uitkering, simpelweg door hun contract niet te verlengen.
Er heeft een gedeeltelijke privatisering plaatsgevonden in Wit-Rusland. Volledig staatsbedrijven zijn omgevormd tot naamloze vennootschappen waarin de meerderheid van de aandelen in handen is van de staat en een minderheid van de directeur. Hierdoor heeft de bestuurder een financieel belang bij het functioneren van de onderneming, maar hij blijft afhankelijk van de staat en kan bij ontrouw altijd worden ontslagen.
SS: Hoe is de politieke situatie sinds de jaren negentig veranderd?
DK: Loekasjenko had in de jaren negentig brede steun. Hij hoefde niet vals te spelen om verkiezingen te winnen. Mensen waren bang voor wat er in Rusland en Oekraïne gebeurde: de vernietiging van de economie uit het Sovjettijdperk, de instabiliteit, de toenemende misdaad, de corruptie. In Wit-Rusland bleven industriële ondernemingen actief. De misdaad was laag, zoals ik al zei.
De oppositie had toen nog geen brede steun. Het waren nationalistische intellectuelen met een oriëntatie op Polen. Ze waren ook niet erg eerlijk. In het najaar van 2001 deed de volgende grap de ronde:
Wie lanceerde de aanval op het World Trade Center? De Wit-Russische oppositie, om geen rekening te hoeven houden met subsidies van de Amerikaanse regering.
Bij de presidentsverkiezingen van september 2001 bracht Loekasjenko de oppositiekandidaat een verpletterende nederlaag toe.
Maar zoals ze zeggen, 'druppelend water slijt de steen'. Er groeide een nieuwe generatie jongeren op. Ze reisden vaak naar Polen en Litouwen – landen die historische nauwe banden hebben met Wit-Rusland – en zagen daar een heel ander niveau van vrijheid. Ondertussen begon Loekasjenko op een Latijns-Amerikaanse dictator te lijken. Hij begon zijn jongste zoon Nikolai overal mee naartoe te nemen. De jongen is nu 17 jaar oud. Dit is duidelijk onze Kim Jong-un.
De protesten die volgden op de overwinning van Loekasjenko bij de presidentsverkiezingen van 2006, beïnvloed door soortgelijke protesten in Oekraïne, toonden aan dat de oppositie tegen die tijd een bredere basis had verworven. Veel voorheen 'niet-politieke' studenten namen deel. Ze zetten een tentenkamp op op het Kalinovsky-plein, een van de centrale pleinen van Minsk. Het stond daar twee weken voordat het op brute wijze werd opgebroken door de speciale politie.
SS: Wat leidde tot de huidige protesten?
DK: De presidentsverkiezingen van 2020 zijn zorgvuldig voorbereid. Potentiële kandidaten die Loekasjenko als serieuze rivalen beschouwde, werden uitgesloten van deelname. Zo stond hij de registratie van Viktor Babariko, voormalig voorzitter van de raad van bestuur van Belgazprombank (Belarus Gas Industry Bank), die banden heeft met het enorme Russische gasbedrijf Gazprom, niet toe. De beroemde blogger Sergei Tikhanovsky, die ook van plan was op te staan, werd op vergezochte beschuldigingen gearresteerd.
Toch had Loekasjenko een sparringpartner nodig, een rivaal die hij gemakkelijk zou verslaan. Hij dacht dat een vrouw een zwakke kandidaat zou zijn - mannen zouden nooit op haar stemmen - dus stond hij de registratie toe van de vrouw van Sergei Tikhanovsky, Svetlana Tikhanovskaya. Maar het bleek dat de kiezers genoeg hadden van Loekasjenko en dat de meesten bereid waren op een vrouw te stemmen. De president en zijn team vervalsten de resultaten. Volgens de officiële cijfers won Loekasjenko met 80% van de stemmen. Maar de meeste mensen waren meer geneigd Tikhanovskaya's bewering te geloven dat ze minstens 60% had gewonnen. Ze mag nu naar het buitenland.
Vervalsing van de verkiezingsuitslag leidde tot een ongekende uitbarsting van publieke verontwaardiging.
SS: Hoe verhouden de huidige protesten zich tot protesten in het verleden?
DK: Ten eerste zijn ze veel massiever. Bij de demonstratie in Minsk op 25 oktober waren 100,000 man sterk, wat behoorlijk indrukwekkend is voor een stad met twee miljoen inwoners. Er zijn afzonderlijke marsen van studenten en vrouwen geweest.
Ten tweede hebben deze protesten in het hele land plaatsgevonden, zelfs in de kleinste steden. Eerdere protesten bleven beperkt tot de hoofdstad.
Natuurlijk hebben zulke grote en landelijke protesten een bredere sociale samenstelling dan eerdere protesten, waarbij vooral studenten, mensen in de kunsten, kleine ondernemers en werknemers in de IT-sector deelnamen.
SS: Gaan de protesten gepaard met stakingen?
DK: In augustus slaagde de oppositie erin een vrij krachtige landelijke stakingsbeweging te organiseren. Eind oktober probeerden ze het opnieuw, nadat Tikhanovskaja had opgeroepen tot een algemene staking, maar deze keer mislukten ze.
SS: Als u 'de oppositie' noemt, bedoelt u dan in de eerste plaats het Wit-Russische Volksfront?
DK: Nee, nee, u herinnert zich het Wit-Russische Volksfront uit de jaren negentig, maar tegenwoordig bestaat deze organisatie vrijwel niet. De oppositie wordt nu vertegenwoordigd door andere structuren. Sinds de jaren 1990 is het wat minder nationalistisch en meer prowesters en liberaal geworden. Een van de hoofdpunten in het economische programma van de presidentskandidaat van de oppositie was privatisering.
SS: Is er een aanzienlijk deel van de bevolking dat het regime actief steunt?
DK: Loekasjenko heeft veel aanhangers, maar hun steun is passief van aard. Als hij mensen nodig heeft om een bijeenkomst bij te wonen, roept hij onderwijzers, arbeiders van openbare nutsbedrijven en anderen die voor hun levensonderhoud van de staat afhankelijk zijn, bijeen.
SS: Moeten libertaire socialisten de protestbeweging steunen? Wat is jouw mening?
DK: Mijn mening is dat ze dat niet zouden moeten doen. Absoluut niet! Libertarische anti-autoritaire socialisten zouden noch de dictator, noch de liberalen moeten steunen.
Helaas zijn er echter verschillende andere groepen van zelfbenoemde 'anti-autoritaire socialisten' die actief deelnemen aan deze protesten. Dit geldt voor anarchisten, de Groene Partij en de Wit-Russische Linkse Partij 'Just World' – voormalige 'communisten' die tegen Loekasjenko zijn en zich aansluiten bij het platform van de Partij van Europees Links [een coalitie van 'communisten' en 'sociaal-democraten'. ' in EU-landen–SS].
Een bende van vier anarchisten probeerde zelfs een guerrillaoorlog te ontketenen. Ze staken illegaal de grens vanuit Oekraïne over met wapens, pleegden verschillende sabotagedaden en werden gearresteerd terwijl ze probeerden terug te keren naar Oekraïne.
SS: De politieke situatie in Wit-Rusland ontwikkelt zich tegen de achtergrond van de wereldwijde Covid-19-pandemie. Is er een verband tussen hen? Welke gevolgen heeft de pandemie voor Wit-Rusland?
DK: Het aantal mensen met de diagnose Covid-19 in Wit-Rusland is 106,000, van wie er 91,000 zijn hersteld. Ongeveer 1,000 zijn overleden. Voor een land met 9.5 miljoen inwoners is dat niet catastrofaal.
Loekasjenko heeft op de dreiging van Covid-19 gereageerd met veel minder drastische maatregelen dan die in Rusland en Oekraïne. Gedurende het hele voorjaar en de zomer werden er geen beperkingen opgelegd aan de economische activiteit. Op 9 mei hielden de autoriteiten zelfs een nationale voetbalcompetitie en een militaire parade ter gelegenheid van de 75th verjaardag van de overwinning op nazi-Duitsland. Vliegtuigen uit het buitenland mochten op de luchthaven landen, hoewel passagiers twee weken lang in zelfisolatie moesten, net als mensen die in contact waren geweest met Covid-19-patiënten in het land.
De relatief zwakke officiële reactie op de pandemie heeft mogelijk in geringe mate bijgedragen aan de protesten. Veel mensen hebben vrijwillig hun contacten beperkt en maskers en handschoenen gedragen als een soort uitdaging voor de autoriteiten.
SS: Is Rusland op enigerlei wijze betrokken bij de situatie in Wit-Rusland?
DK: Loekasjenko heeft meestal geprobeerd zijn onafhankelijkheid te behouden door te balanceren tussen Rusland en de EU. Er is spanning in zijn relatie met Poetin. Aan de vooravond van de presidentsverkiezingen was er zelfs een schandaal met de arrestatie van Russische huurlingen die volgens de Wit-Russische autoriteiten naar Minsk waren gekomen om een gewapende staatsgreep tegen Loekasjenko te plegen. Sterker nog, ze zaten gewoon te wachten op een vliegtuig naar Turkije om van daar door te vliegen naar Afrika. Op Russische luchthavens zijn bijna alle buitenlandse vluchten geannuleerd vanwege de pandemie, terwijl Wit-Rusland open blijft voor vluchten.
Maar toen Loekasjenko te maken kreeg met massale protesten, liet hij de anti-Russische retoriek varen en rende naar Poetin voor hulp. En Poetin stemde ermee in om te helpen. Maar niet door troepen of speciale politie te sturen om protesten te onderdrukken, maar door politieke experts – zogenaamde 'politieke technologen' – te sturen om de erbarmelijke kwaliteit van de propaganda van het regime aan de kaak te stellen en Loekasjenko's verschrikkelijke binnenlandse en internationale imago te verbeteren. Het zijn deze experts die moeten worden gefeliciteerd met het feit dat de propagandaprogramma's van de staatstelevisiezenders professioneler zijn geworden. De hoop moet zijn dat Loekasjenko kan leren van het flexibelere politieke systeem van het Rusland van Poetin, dat ruimte biedt voor afwijkende meningen 'binnen het systeem' en selectiever is in het toepassen van repressie.
SS: Zijn er naast Rusland nog andere landen waarmee het Wit-Russische regime goede betrekkingen onderhoudt?
DK: Loekasjenko beschouwt het regime van Maduro in Venezuela als een ideologische bondgenoot. In Minsk is een monument opgericht voor Simon Bolivar [de antikoloniale leider die de inspiratiebron is voor de 'Bolivariaanse Revolutie' van Venezuela – SS] en een van de stadspleinen is ter ere van hem hernoemd. Wit-Russische staatsbouwbedrijven hebben in Caracas verschillende appartementenblokken gebouwd.
SS: Vertel ons alstublieft over de Minsk Socialist Circle.
DK: De Minsk Socialist Circle is een groep van 30 à 40 docenten en studenten geesteswetenschappen aan universiteiten in Minsk. Het is ontstaan uit een facultatieve cursus van lezingen over de geschiedenis van het socialistische denken, gegeven aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Wit-Russische Staatsuniversiteit in 2017 ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de Russische Revolutie. Degenen onder ons die de cirkel begonnen, deelden de behoefte om een nieuw samenlevingsmodel te vinden om het socialistische project, dat door de bolsjewieken in diskrediet was gebracht, weer op gang te brengen. We houden seminars, openbare bijeenkomsten en discussies met vertegenwoordigers van andere linkse organisaties.
SS: Het idee is dus om mensen meer bewust te maken van niet-bolsjewistische stromingen in de geschiedenis van het socialistische denken, zodat ze onderscheid gaan maken tussen bolsjewisme en socialisme als zodanig – en niet het kind met het badwater weggooien.
DK: Aangezien Wit-Rusland deel uitmaakte van het Russische rijk en daarvoor van Polen, was zijn grondgebied het toneel van de activiteiten van vele Russische, Poolse en Joodse socialistische partijen.
SS: Rechts. Mijn grootmoeder, die uit Smorgon in de noordwestelijke hoek van Wit-Rusland kwam, zat in de Joodse Socialistische Bund. Maar hoe zit het met Wit-Russische socialisten?
DK: Er waren ook Wit-Russische socialisten, maar minder. En het was ook in Wit-Rusland dat de eerste anarchistische organisaties in het Russische rijk ontstonden. Ons land heeft dus een rijke traditie van socialistisch denken – een traditie die nooit volledig is uitgeroeid, noch tijdens de lange jaren van de Sovjet-Unie, noch onder de dictatuur van Loekasjenko.
SS: Ben je vooral geïnspireerd door een bepaalde niet-bolsjewistische traditie?
DK: Ja, we voelen een speciale affiniteit met die niet-marxistische socialisten in het tsaristische rijk die in het Russisch bekend stonden als narodniki. Er is geen bevredigend equivalent van deze term in het Engels. Het komt van het woord narod, wat 'de mensen' betekent, omdat de narodniki geloofde in 'naar de mensen gaan'. In de 19th eeuw trokken duizenden geschoolde jongeren naar de dorpen om de idealen van het socialisme te prediken. In de hoop het vertrouwen van ongeschoolde boeren te winnen, kleedden ze zich in eenvoudige kleding en regelden om te werken als landelijke ambachtslieden, artsen en leraren. Het was de narodniki die de People's Will Party en later de Partij van sociaal-revolutionairen oprichtte.
Trouwens, Sergei Stepnyak, op wiens Londense begrafenis William Morris een van zijn laatste toespraken hield, was een narodnik.
SS: Ze pleegden ook terreurdaden, nietwaar?
DK: Sommigen deden het. Het was de People's Will Party die de moord op tsaar Alexander II in 1881 plande en uitvoerde. Zie je, de eerste pogingen om 'naar het volk te gaan' mislukten. De boeren wantrouwden de vreemdelingen uit de steden en gaven hen aan bij de politie. Dat leidde sommigen narodniki in Rusland om hun toevlucht te nemen tot terrorisme. Maar de narodniki in Wit-Rusland nooit gedaan. Er was een aparte Wit-Russische Partij van Sociaal-Revolutionairen, geleid door een vrouwelijke lerares – Poluta Bodunova, die stierf in de stalinistische Goelag.
In ieder geval is er niet meer zo'n grote kloof tussen bewuste socialisten en werkende mensen. De traditie van 'naar de mensen gaan' kan ons nog steeds als ethische leidraad dienen.
SS: Hoeveel mensen bereik je?
DK: Het aantal aanwezigen op onze bijeenkomsten is gestegen tot ongeveer honderd mensen. En lezingen over het marxisme of over de geschiedenis van de socialistische beweging kunnen honderden geïnteresseerde jonge studenten aantrekken. Toegegeven, dat is niet veel in vergelijking met de menigte van tien- of zelfs honderdduizenden op massabijeenkomsten van de liberale oppositie. Maar slechts een paar jaar geleden kwam slechts een handjevol mensen naar onze bijeenkomsten.
Dit is een goed moment voor socialistische propaganda. Steeds meer mensen raken gedesillusioneerd door de liberale oppositie. Tegelijkertijd realiseren ze zich dat het Loekasjenko-regime alle slechtste kenmerken van de bureaucratische samenleving in het Sovjettijdperk belichaamt. We willen mensen niet in een nieuwe versie van dezelfde soort impasse leiden. Dat is de focus van verhitte debatten tussen ons en de traditionele linkse partijen en groepen, die zich ondubbelzinnig associëren met de traditie van de bolsjewieken en de Sovjet-Unie. Ik hoop dat de ideeën van het anti-autoritaire socialisme opnieuw wortel zullen schieten in ons land.
SS: Worden de leden van uw kring getroffen door de huidige repressie?
DK: Ja. Loekasjenko eist dat studenten die hebben deelgenomen aan de protesten worden verwijderd uit instellingen voor hoger onderwijs. Hoewel wij niet hebben deelgenomen aan de protesten, worden ook wij met uitzetting bedreigd. Ook kan ons de toegang worden ontzegd tot de ruimten waar wij onze vergaderingen houden.
SS: Welke vooruitzichten ziet u voor Wit-Rusland?
DK: Naar onze mening zullen de protesten de situatie in het land waarschijnlijk niet verbeteren. Als Loekasjenko erin slaagt ze te onderdrukken, zal er minder vrijheid en meer repressie zijn. Als de liberale oppositie erin slaagt het regime van Loekasjenko omver te werpen, komt er meer politieke vrijheid. Een liberale regering zal echter waarschijnlijk een privatiseringsbeleid voeren. Europa is nog steeds het ideaal van de liberalen. Ze willen niet weten dat het kapitalisme in een diepe systeemcrisis zit en ze willen niet leren van wat de privatisering in Rusland en Oekraïne teweeg heeft gebracht.
Privatisering zal een nieuwe klasse van machtige en rijke oligarchen creëren en een nieuwe splitsing in de samenleving. De industrie zal worden ontmanteld en van activa worden ontdaan. Werknemers zullen op straat komen te staan zonder kans op werk in overeenstemming met hun vaardigheden, terwijl productieve ondernemingen veranderen in pakhuizen en winkelcentra. Ook de landbouw zal worden vernietigd.
We kunnen dan in Wit-Rusland een tragedie zien ontvouwen die vergelijkbaar is met wat er in Oekraïne is gebeurd. De destabilisering van de samenleving kan leiden tot confrontaties tussen oostelijke regio's die verbonden zijn met Rusland en westelijke regio's die naar de Europese Unie trekken.
SS: Maar Wit-Rusland heeft toch niet de scherpe culturele en etnische scheiding tussen oostelijke en westelijke regio's die Oekraïne kenmerkt?
DK: Wit-Rusland heeft een vergelijkbare indeling, ook al is die niet zo scherp. In Grodno, in het westen van het land, spreken de meeste mensen Wit-Russisch, terwijl in het oosten – in Gomel en Vitebsk – evenals in Minsk Russisch de voertaal is. Oekraïne vertegenwoordigt een worstcasescenario voor Wit-Rusland. Er zijn redenen om te hopen dat het vermeden zal worden. In tegenstelling tot de protesten tegen Janoekovitsj in Oekraïne, die bijna allemaal in het westen en midden van het land plaatsvonden, zijn de protesten hier in Wit-Rusland landelijk. Er is geen tegenbeweging voor Loekasjenko of voor toetreding tot Rusland.
SS: Wat is de boodschap van de Minsk Socialist Circle aan de burgers van Wit-Rusland?
DK: In deze situatie kunnen we alleen maar een beroep doen op de rede van de mensen, hen herinneren aan de socialistische tradities van ons land en de nadruk leggen op de noodzaak van een systeem gebaseerd op sociale rechtvaardigheid, coördinatie van de belangen van alle bevolkingsgroepen, echte volkscontrole over openbaar eigendom, en het breedste zelfbestuur. Ons motto vandaag is: Noch dictatuur, noch privatisering, maar zelfbestuur van het volk en zelfbestuur van de arbeiders!
