Uit de uitgave van april 2007 van De socialistische norm
De termen "bolsjewisme" en "leninisme" worden gewoonlijk als synoniemen behandeld. Gezien de enorme invloed van Lenin op de bolsjewistische partij lijkt dat misschien redelijk. Maar in feite had Lenin politieke en intellectuele rivalen binnen zijn eigen partij. De belangrijkste van deze niet-leninistische bolsjewieken was Alexander Bogdanov (1873-1928).
Bogdanov was een man met vele talenten en interesses. Zijn formele opleiding was in de geneeskunde en psychiatrie. Hij bedacht een originele filosofie die hij 'tectologie' noemde en wordt nu beschouwd als een voorloper van de systeemtheorie (synergetica). Hij was ook een marxistische econoom, een cultuurtheoreticus, een populaire sciencefictionschrijver en natuurlijk een politiek activist. Zelfs vandaag de dag is het meeste van zijn werk niet beschikbaar in het Engels. Het enige boek dat aan hem is gewijd, is de studie van Zenovia Sochor over zijn ideeën over cultuur (Revolutie en cultuur: de Bogdanov-Lenin-controverse, Cornell Universitaire Pers 1988).
Een deel van Bogdanovs sciencefiction is echter in het Engels verschenen (Rode ster: de eerste bolsjewistische utopie, vertaald door Charles Rougle en bewerkt door Loren R. Graham en Richard Stites, Indiana University Press 1984). Hier hebben we twee romans die zich afspelen op Mars (Red Star en Engineer Menni), een gedicht 'A Martian Stranded on Earth' en interpretatieve essays van elk van de redacteuren. rode Ster vertelt hoe marsmannetjes de Russische bolsjewiek Leonid naar hun thuisplaneet brengen om daar meer te weten te komen over de communistische samenleving en als schakel tussen de aarde en Mars te fungeren.
Ingenieur Mennie speelt zich ook af op Mars, maar in een eerder stadium, kort voor de overgang van kapitalisme naar communisme. Menni's missie in het leven is om de grote kanalen van Mars te ontwerpen - destijds werd algemeen aangenomen dat er kanalen op Mars zijn - en de aanleg ervan te organiseren en te beheren.
cultus van de ingenieur?
Zowel Russische als westerse commentatoren hebben Bogdanov een voorstander van 'technocratie' en de promotor van een 'cultus van de ingenieur' genoemd.
Zo spreekt Richard Stites over zijn 'viering van de technocratische macht [en] de technische intelligentsia'. Op het eerste gezicht lijkt deze beoordeling gerechtvaardigd. Ingenieur Mennie was populair onder Sovjetplanners ten tijde van het eerste vijfjarenplan, en Menni is zeker een heldhaftige figuur met wie elke aspirant-technocraat zich gemakkelijk zou kunnen identificeren.
Maar je hoeft niet heel hard te zoeken om bewijs te vinden dat een andere inschatting suggereert. In rode Ster Bogdanov presenteert het communistische Mars als een samenleving die wordt geteisterd door ernstige problemen – geenszins een utopie. Technologie is een belangrijke oorzaak van deze problemen. Leonid ontdekt bijvoorbeeld dat sommige arbeiders zo gebiologeerd zijn door de machines die ze bedienen dat ze weigeren te stoppen met werken en gedwongen worden te rusten. En Nella, Menni's verlaten minnaar, zingt een lied waarin ze klaagt dat het Menni ondanks al zijn deugden ontbreekt aan mededogen:
“Zijn hart is van ijs, het voelt geen pijn
Voor de wezens die door het lot zijn neergehaald. . .
De tranen van de ellendelingen geworpen in de strijd
Verwarm zijn hart van steen niet.”
Het in Red Star geportretteerde politieke systeem van Mars – er worden weinig expliciete details gegeven – lijkt inderdaad eerder technocratisch dan democratisch te zijn. Zo zijn de sprekers op een conferentie die is bijeengeroepen om de kolonisatie van de aarde door Mars te overwegen, een astronautisch ingenieur, een arts en een wiskundige (die pleit voor het vernietigen van alle aardbewoners en later wordt vermoord door een radeloze Leonid). Marsbewoners in leidinggevende posities bewegen zich rond in vliegende "gondels" die niet beschikbaar lijken te zijn voor gewone marsmannetjes. (Als dat zo was, zou de luchtverkeersleiding een nachtmerrie zijn.) Dit is geen samenleving die ik socialistisch of communistisch zou willen noemen, ook al is de uitwisseling van goederen afgeschaft en is de productie voor gebruik.
In Ingenieur Mennie we vinden een aanwijzing waarom de revolutie een technocratische samenleving heeft voortgebracht. Een arbeidersafgevaardigde op een vakbondscongres beklaagt zich over het feit dat de onwetendheid van de arbeiders hen verhindert de zaken zelf te beoordelen en hen overlevert aan de genade van experts, die ze niet anders kunnen dan geloven.
Technocratie of socialisme?
Zowel Bogdanovs fictie als zijn politieke geschriften zoals gepresenteerd door Sochor suggereren dat hij verwachtte dat de komende revolutie tegen het kapitalisme zou leiden tot een technocratische samenleving. Dit kwam doordat de arbeiders de kennis en het initiatief ontbraken om de controle over sociale zaken voor zichzelf te grijpen. Een reden voor zijn situatie was de hiërarchische en autoritaire aard van het kapitalistische productieproces. Een andere was de hiërarchische en autoritaire organisatiewijze van de bolsjewistische partij, hoewel Bogdanov een dergelijke organisatie noodzakelijk en onvermijdelijk achtte – hij was tenslotte een bolsjewiek.
Dit was echter geen vooruitzicht dat Bogdanov verwelkomde of idealiseerde. Hij wist dat echt socialisme (of communisme) alleen een volledig democratische samenleving kon zijn. En hij wist dat alleen een zeer beschaafde en goed geïnformeerde arbeidersklasse echt socialisme kon bereiken. Dat is de reden waarom kwesties van cultuur en onderwijs zo centraal stonden in zijn denken en werk. De nadruk op kennis en begrip als voorwaarden voor echt socialisme (in tegenstelling tot technocratisch pseudo-socialisme) is een gemeenschappelijke basis die hij deelt met ons in de wereldwijde socialistische beweging.
Hoewel Bogdanov tot het einde van zijn leven trouw bleef aan het bolsjewistische regime in Rusland, waren zijn ideeën diep ondermijnend voor de samenleving waarover dat regime heerste. Bogdanovs ideeën vormden de inspiratie voor een dissidente groep genaamd "Workers' Truth" die begin jaren twintig enige tijd actief was (hoewel het erop lijkt dat Bogdanov geen persoonlijke banden met hen had). In hun manifest verklaarde 'Arbeiderswaarheid' dat de oude bourgeoisie als meesters van de productie was vervangen door 'de technische intelligentsia onder het staatskapitalisme'; de communistische partij was de partij geworden van deze intelligentsia, die de kern vormde van een opkomende nieuwe bourgeoisie.
Stefan (WSPUS)
