Grondslag van het spiraalargument
In bijna elk media-interview van de afgelopen maanden moest Mick Lynch, algemeen secretaris van de National Union of Rail, Maritime and Transport Workers in het VK, een vraag stellen over de gevreesde 'loon-prijsspiraal'. Het argument, meestal gepresenteerd als een vanzelfsprekend feit, is dat het verhogen van de lonen van arbeiders om gelijke tred te houden met de stijgende prijzen de prijzen alleen maar zal opdrijven, waardoor de lijdensweg voor de consumenten langer zal duren.
Lynch heeft het argument effectief weerlegd door erop te wijzen dat de prijzen zijn gestegen ondanks stagnerende reële lonen en lang vóór de vakbondsacties van zijn en andere vakbonden. Hij legt daarmee de absurditeit bloot om arbeiders de schuld te geven van prijsstijgingen. De boosdoener die hij identificeert, zijn obsceen winstgevende bedrijven die belastingparadijzen gebruiken om inkomensherverdeling tegen te gaan. Hier wordt zijn argument een beetje wazig, omdat hij niet precies uitlegt hoe hoge winsten de prijzen opdrijven. Maar Lynch maakt wel een belangrijk punt door te benadrukken dat een loonsverhoging voor werknemers uit die winst zou kunnen worden gehaald, in plaats van hogere grondstoffenprijzen te eisen. Op deze manier wijst hij op het centrale punt dat dit artikel zal proberen uit te leggen: lonen en winst staan in een antagonistische relatie, waarbij de winsten aan de ene kant ten koste gaan van de andere. Dus een loonsverhoging – of (contra de “Lynchiaanse” visie) in winst – niet noodzakelijk resulteert in hogere grondstoffenprijzen.
De commentatoren die blaten over een loon-prijsspiraal, nemen daarentegen aan dat de last voor bedrijven om hogere lonen aan werknemers te betalen, gecompenseerd zou moeten worden door hogere prijzen. Het argument lijkt niet alleen plausibel, maar ook gezond verstand, en de tegenargumenten van Lynch en anderen, ondanks dat ze belangrijke punten naar voren brengen en retorisch effectief zijn, schieten tekort om de wankele basis ervan bloot te leggen.
Aan de basis van het spiraalargument ligt de veronderstelling dat grondstoffenprijzen de som van lonen, winst en productiemiddelen, zodat als een van die onderdelen in prijs stijgt, de totale warenprijs moet stijgen. Nogmaals, dit lijkt aannemelijk genoeg. Maar meer dan twee eeuwen geleden weerlegde David Ricardo dit soort waardetheorie door aan te tonen dat lonen en winst niet de samenstellende delen van de warenprijs zijn, maar de verdeeld delen van de reeds bestaande warenwaarde. Deze visie is gebaseerd op het idee dat de waarde van een goed fundamenteel wordt bepaald door de hoeveelheid arbeidstijd die nodig is om het te produceren. Hier hebben we een arbeid waardetheorie – ontwikkeld door Smith, gezuiverd door Ricardo en geperfectioneerd door Marx.
De enige manier om het contra-intuïtieve idee te begrijpen dat lonen de verdeelde (in plaats van samenstellende) delen van waarde zijn, is door de verrassend bedrieglijke loon- en winstvormen, die gewoonlijk als vanzelfsprekend worden beschouwd, onder de loep te nemen.
De misleidende loon- en winstformulieren
Loon lijkt op het eerste gezicht betaling voor verrichte arbeid. Lonen worden immers betaald per uur, per week of per maand, enz. Maar als lonen betaling voor arbeid zijn, hoe kunnen we dan de verschillen verklaren in de lonen die worden betaald voor identieke soorten arbeid tussen verschillende plaatsen? Autoarbeiders in Vietnam krijgen bijvoorbeeld een veel lager loon dan hun tegenhangers in Duitsland die soortgelijke, zo niet identieke taken uitvoeren. Als het uurloon wordt bepaald door de aard van de arbeid zelf, waarom variëren de lonen dan zo sterk?
Eigenlijk weet iedereen die dit leest waarom de lonen in een ontwikkelingsland als Vietnam lager zijn dan in een ontwikkeld land als Duitsland. Die verschillen komen overeen met het verschil in de kosten van levensonderhoud, die de prijzen voor voedsel, kleding, huisvesting, vervoer enz. weerspiegelen. En soortgelijke verschillen bestaan binnen een bepaald land tussen stedelijke en landelijke gebieden – of zelfs tussen verschillende steden. Deze voor de hand liggende feiten suggereren dat wat fundamenteel het niveau van een loon voor een bepaalde baan bepaalt, niet de arbeid zelf is, maar de waarde van de goederen die een werknemer moet consumeren om te kunnen blijven leven en werken. Een loon moet voldoende zijn om dat vermogen om te werken te 'reproduceren'.
Marx gebruikt de term "arbeidskracht" om te verwijzen naar deze capaciteit die als een soort handelswaar op de arbeidsmarkt wordt gekocht en verkocht. Net als bij andere goederen komt de waarde van arbeidskracht neer op de arbeidstijd die nodig is om deze te produceren, maar dit wordt indirect bepaald door de sociaal noodzakelijke arbeidstijd die nodig is om de goederen en diensten te produceren die een arbeider verbruikt om te blijven werken (en een gezin te stichten). . Het loon is betaling voor deze arbeidskrachtwaar. Elke stijging van de prijzen van de goederen en diensten die door werknemers worden geconsumeerd, zal dus moeten worden weerspiegeld in een hoger loon, willen ze een verslechtering van de kwaliteit van hun leven en hun arbeidsvermogen voorkomen.
Er zijn natuurlijk aanzienlijke verschillen tussen de lonen die worden betaald aan werknemers die verschillende soorten arbeid verrichten. Een vliegtuigpiloot of chirurg krijgt bijvoorbeeld veel meer dan een winkelbediende of ober. Maar deze verschillen kunnen ook worden verklaard vanuit het perspectief van de arbeidskracht, aangezien in de dagelijkse waarde daarvan gemiddeld de onderwijs- en opleidingskosten zitten die nodig waren om bepaalde werkgerelateerde vaardigheden en expertise te verwerven. Met andere woorden, hoewel dergelijke loonverschillen door de arbeid zelf lijken te worden bepaald, zijn ze in feite een weerspiegeling van verschillen in de waarde van arbeidskracht.
Begrijpen dat "arbeidskracht" en "arbeid" twee zijn apart concepten is de sleutel tot het begrijpen van de bron van winst. Een kapitalist kan winst maken wanneer de arbeidstijd die arbeiders besteden aan het productieproces om nieuwe waren te creëren, groter is dan de arbeidstijd die nodig was om de waren (etc.) die ze consumeren te produceren. Als de goederen die door een arbeider worden geconsumeerd bijvoorbeeld vier uur arbeidstijd nodig hebben om te produceren, maar de arbeider werkt acht uur in het productieproces, krijgt de kapitalist die die arbeider heeft aangenomen vier uur arbeidstijd gratis. Het feit dat winst neerkomt op “onbetaalde arbeid” lijkt contra-intuïtief omdat het loon, berekend op uurbasis, die uitbuiting verhult, waardoor het lijkt alsof het gelijk staat aan acht uur arbeid.
Als winst voortkomt uit de arbeidstijd die in het productieproces wordt besteed en de arbeidskracht belichaamd in de waren die door arbeiders worden geconsumeerd, overtreft, betekent dit dat elke verhoging van het loon om arbeidskracht te kopen de hoeveelheid onbetaalde arbeid die door de kapitalist in zijn zak wordt gestoken, zal verminderen (ervan uitgaande dat arbeidsproductiviteit en andere omstandigheden blijven ongewijzigd). Als de lonen bijvoorbeeld zo zouden worden verhoogd dat ze de consumptie van waren mogelijk maakten die vijf uur arbeidstijd hadden gekost om te produceren in plaats van vier, zou de kapitalist slechts drie uur onbetaalde arbeid ontvangen.
Het lijkt misschien dat de kapitalist in dit geval gewoon de prijs van de nieuw geproduceerde waren zou kunnen verhogen om vier uur lang door te gaan met overhevelen – en dat is inderdaad de aanname van het spiraalargument. Maar die waren zouden dezelfde hoeveelheid arbeidstijd nodig blijven hebben om te produceren en dus dezelfde intrinsieke waarde hebben als voorheen. Elke kapitalist die besluit om de prijzen van een waar aanzienlijk hoger te laten stijgen dan de waarde ervan, loopt het risico onderverkocht te worden door rivalen, vooral degenen die de arbeidsintensiteit hebben opgevoerd of de lonen onder controle hebben gehouden. Kapitalisten zouden in de eerste plaats niet klagen over de prijs-loonspiraal als loonstijgingen zo gemakkelijk konden worden gecompenseerd door hogere prijzen.
Grondstoffen verkocht tegen hun "productieprijs"
De arbeidswaardetheorie biedt de meest fundamentele weerlegging van de loon-prijsspiraal, maar die theorie bevindt zich op een hoog abstractieniveau en direct verklaar de werkelijke prijzen van grondstoffen. Dat wil zeggen, hoewel de arbeidstijd die nodig is om een waar te produceren in wezen de waarde ervan bepaalt, worden waren niet geruild tegen prijzen die precies in overeenstemming zijn met hun intrinsieke waarde. Het is dus noodzakelijk na te gaan welk effect een loonsverhoging eventueel zou hebben op de werkelijke prijzen.
Een belangrijke reden waarom goederen niet geneigd zijn te worden verkocht tegen prijzen die exact overeenkomen met de waarde, is dat dit zou kunnen resulteren in enorm verschillende winstpercentages, afhankelijk van de specifieke productieomstandigheden. Dit punt kan het best worden begrepen door een numeriek voorbeeld te beschouwen, zoals het volgende:
Sector A: 9,000c + 3,000v + 3,000s = 15,000
Sector B: 3,000c + 3,000v + 3,000s = 9,000
De arbeidsintensiteit is in elke sector anders, wat de verschillen in productieomstandigheden weerspiegelt. Sector A is minder arbeidsintensief, aangezien er drie keer meer kapitaal wordt geïnvesteerd in "constant kapitaal" (c) om de productiemiddelen te kopen, dan er wordt geïnvesteerd in "variabel kapitaal" (v) om arbeidskracht te kopen. Voor de meer arbeidsintensieve Sector B daarentegen is het kapitaal gelijkelijk verdeeld tussen constant en variabel kapitaal. Elke sector genereert 1,000 aan “meerwaarde” (s) en zijn “meerwaardevoet” (= s ÷ v), die de mate van arbeidsuitbuiting uitdrukt, is 100%:
6,000s ÷ (12,000c + 6,000v) × 100 = 25%
Ook al is het bedrag en de voet van de meerwaarde hetzelfde, de winstvoet voor elke sector zou heel verschillend zijn. Dit komt omdat de winstvoet het rendement uitdrukt totaal investering en is dus het resultaat van deling van meerwaarde door zowel variabel als constant kapitaal. Aangezien de verhouding variabel tot constant kapitaal in de twee sectoren heel verschillend is, verschillen hun winstvoeten natuurlijk ook: 25% in sector A (= 3,000 ÷ 12,000) en 50% in sector B (= 3,000 ÷ 6,000).
De minder arbeidsintensieve sector heeft een lagere winstvoet omdat ‘constant kapitaal’, zoals de naam al aangeeft, geen nieuwe waarde genereert: het is simpelweg de overdracht van de waarde van de productiemiddelen, zoals ze zijn, naar de waarde van de nieuwe waren. Het “variabele kapitaal” daarentegen betaalt het loon van de arbeiders die aan het werk worden gezet en kan dan meer waarde genereren dan de waarde van hun arbeidskracht (zoals reeds uitgelegd). Dus ook al lijken de vergelijkingen voor de twee sectoren precies het soort “samenstellingstheorie” van de waarde die eerder werd bekritiseerd, met drie factoren die de waarde van waren lijken te vormen, het variabel kapitaal en de meerwaarde kunnen in feite worden gezien als inhoudingen van de nieuwe waarde die in het productieproces wordt gecreëerd door de besteding van arbeid. Zonder de toegevoegde waarde die in dat proces wordt gecreëerd, zou er geen bron zijn om lonen te betalen of winst op te strijken. (En in de meeste gevallen wordt het loon wel betaald na arbeid is verricht.)
Het spreekt voor zich dat als het in sector B geïnvesteerde kapitaal twee keer zoveel zou opleveren als het in sector A geïnvesteerde kapitaal, investeringen vanzelf naar die sector zouden worden getrokken . De grotere investering in sector B zou het aanbod van grondstoffen groter maken dan de vraag van de consument, waardoor de prijzen zouden dalen, net zoals het tegenovergestelde zou gebeuren in sector A. Dit zou op zijn beurt de winst in sector B omlaag halen en in sector A omhoog duwen, waardoor het winstpercentage uit. Op deze manier is er onder het kapitalisme een tendens naar de vorming van een “gemiddelde winstvoet”.
In ons voorbeeld zou de gemiddelde winstvoet ertussen kunnen worden berekend door ze bij elkaar op te tellen en de totale meerwaarde te delen door het constant en variabel kapitaal, en wel als volgt:
Sectoren A + B: 12,000c + 6,000v + 6,000s = 24,000
Winstpercentage: 33.3 % (= 6,000 ÷18,000 × 100)
Als deze twee sectoren de totale productie in de samenleving zouden vormen, zouden de prijzen rond een niveau draaien dat gelijk is aan de 'kostprijs' (c + v) plus de gemiddelde winst. Marx noemde dit de 'productieprijs'.
De gemiddelde winst zou 4,000 zijn in sector A (= 33.3% van 12,000) en 2,000 in sector B (= 33.3% van 6,000), zodat de productieprijs in elke sector als volgt zou zijn (“p” = “winst”) :
Sector A: 9,000c + 3,000v + 4,000p = 16,000
Sector B: 3,000c + 3,000v + 2,000p = 8,000
De productieprijs stijgt dus boven de waarde in sector A en eronder in sector B.
Het lijkt misschien dwaas om zoveel tijd te hebben besteed aan het bespreken van de arbeidswaardetheorie als blijkt dat grondstoffen worden verkocht tegen hun productieprijzen in plaats van tegen waarde. De “waardewet” werkt echter nog steeds – zij het nu op een indirecte manier – aangezien de gemiddelde winstvoet gebaseerd is op de hoeveelheid bestaande meerwaarde, en de totale waarde gelijk is aan de totale productieprijs, net zoals de totale meerwaarde gelijk is aan totale winst. (Het verband tussen waarde en productieprijs, verduidelijkt door Marx, is iets dat Smith en Ricardo ontgingen – de eerste viel vaak terug in een compositietheorie van waarde, terwijl de laatste probeerde direct past zijn arbeidswaardetheorie toe om prijzen te verklaren.)
Effect van loonstijging op productieprijzen
Op basis van het begrip productieprijs kan nu nader worden bekeken welk effect een loonstijging op de prijzen zou hebben. Een verhoging van het loon met bijvoorbeeld 20% zou de verhouding tussen variabel kapitaal en surpluskapitaal veranderen. Het variabel kapitaal zou toenemen van 3,000 naar 3,600, terwijl de meerwaarde proportioneel zou afnemen van 3,000 naar 2,400. Met andere woorden:
Sector A: 9,000c + 3,600v + 2,400s = 15,000
Sector B: 3,000c + 3,600v + 2,400s = 9,000
Op deze basis zou de gemiddelde winstvoet dalen van 33.3% naar 25%, als resultaat van de deling van de totale meerwaarde door de som van het totale variabele en constante kapitaal:
4,800s ÷ (12,000c + 7,200v) × 100 = 25%
De nieuwe gemiddelde winstvoet zou de basis vormen voor nieuwe productieprijzen:
Sector A: 9,000c + 3,600v + 3,150p = 15,750
Sector B: 3,000c + 3,600v + 1,650p = 8,250
Door de loonstijging daalt de productieprijs voor Sector A dus van 16,000 naar 15,750, terwijl de productieprijs voor Sector B stijgt van 8,000 naar 8,250. (De gecombineerde productieprijs van beide sectoren blijft echter gelijk aan de waarde, namelijk 24,000.)
Bedenk dat sector B de meer arbeidsintensieve sector was, waar de productieprijs lager was dan de waarde, terwijl het tegenovergestelde het geval was in sector A. Dit voorbeeld laat dus zien dat in productiesectoren met een relatief hoog aandeel variabel kapitaal, zoals sector B, een loonsverhoging kan de prijzen doen stijgen, maar zou de neiging hebben om de prijzen te verlagen in minder arbeidsintensieve sectoren.
Het feit dat de prijzen in sommige sectoren stijgen en in andere dalen, zou het nachtmerriescenario van een loon-prijsspiraal al in twijfel moeten trekken. Maar om het spiraalargument de meeste kans van slagen te geven, kunnen we aannemen dat het merendeel van de goederen die door arbeiders worden geconsumeerd, wordt geproduceerd in sector B, waar de productieprijs stijgt na de loonstijging.
De hogere prijzen van goederen in sector B zouden de loonstijging enigszins tegengaan. Maar de onwaarschijnlijkheid dat dit tot een prijsspiraal leidt, zou duidelijk moeten zijn als we kijken naar het schaalverschil tussen de loonstijging van 20% en de stijging van de productieprijs in sector B. In ons voorbeeld stegen de lonen (variabel kapitaal) van 6,000 naar 7,200, terwijl de productieprijs slechts steeg van 8,000 naar 8,250. Bovendien lijkt de mogelijkheid van een inflatoire doodsspiraal nog onwaarschijnlijker, gezien het feit dat ten minste een deel van de goederen voor arbeiders zou worden geproduceerd in sector A, waar de productieprijs daalde.
Een stijging van de lonen zou echter de vraag naar goederen die door arbeiders worden geconsumeerd verder doen toenemen, dus het is waarschijnlijk dat de marktprijs van dergelijke goederen boven de productieprijs zal stijgen. Een dergelijke prijsstijging zou echter simpelweg het gevolg zijn van een tijdelijke onevenwichtigheid tussen vraag en aanbod, die alleen voortduurt zolang vraag en aanbod uit evenwicht zijn. En goederen die voornamelijk door kapitalisten worden geconsumeerd, zouden waarschijnlijk in prijs dalen als gevolg van het tegenovergestelde geval waarin het aanbod de vraag overtreft.
Kortom, de prijs-loonspiraal (gepresenteerd als een vanzelfsprekend feit) is slechts een egoïstisch argument van de kapitalistische klasse om hun onrechtmatig verkregen winsten te verdedigen.
Note. Dit is een onverkorte versie van een artikel dat verscheen in september 2022 van De socialistische norm.
