Boekrecensie van het februari 2016 nummer van de socialistische standaard
'Marxisme in een verloren eeuw: een biografie van Paul Mattick', door Gary Roth. Chicago. Haymarket-boeken, 2015
Deze biografie zal voor veel lezers van de socialistische standaard. Hoewel Paul Mattick (1904–1981) nooit lid is geworden van de World Socialist Movement (WSM), stonden zijn opvattingen voldoende dicht bij de onze om een belangrijke bijdrage te leveren aan artikelen en boekrecensies voor de Westerse socialisten, tijdschrift van de World Socialist Party of the US, van eind jaren '1940 tot eind jaren '1950.
Matticks leven omvatte tijdperken en continenten. In zijn jeugd nam hij deel aan de volksopstanden in Duitsland die volgden in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog als activist in de beweging die bekend werd als 'radencommunisme' (Rätekommunismus). In 1926 verhuisde hij naar de Verenigde Staten en vestigde zich in Chicago, waar hij zich voornamelijk bezighield met de werklozenbeweging die zich begin jaren dertig ontwikkelde. Hij was een productief schrijver in verschillende genres - journalistiek, fictie en schrijven over reizen, evenals sociale kritiek en politieke economie.
Het is handig om het boek in drie delen te beschouwen. De hoofdstukken 2–4 geven een beeld van het leven en de activiteiten van de jonge Mattick in Duitsland. De hoofdstukken 5–9 richten zich op zijn activisme in de VS eind jaren twintig en dertig. Het hoofdthema van de resterende hoofdstukken zijn Matticks onvermoeibare inspanningen om zijn ideeën te ontwikkelen en te verspreiden.
Paul Mattick groeide op onder barre omstandigheden in het arme gezin van een ongeschoolde arbeider, eerst op het platteland van Oost-Pruisen (nu in Polen) en daarna in Berlijn. Hij verliet de school op 14-jarige leeftijd om leerling-gereedschapsmaker te worden bij het Siemens-concern. Rond dezelfde tijd werd hij politiek actief - eerst in de Vrije Socialistische Jeugd, de jongerengroep verbonden aan de Sociaal-Democratische Partij, en later in de Communistische Arbeiderspartij van Duitsland (Duitse afkorting - KAPD), een 'linkse communistische' ontsnapping van de Communistische Partij van Duitsland (KPD).
De hoofdstukken 3 en 4 geven een waardevol verslag van de vorming, evolutie en neergang van de KAPD. De KAPD en gelijkgestemde radencommunistische groeperingen in andere Europese landen verzetten zich zowel tegen het klassieke sociaal-democratische model van de parlementaire partij als tegen het leninistische model van de voorhoedepartij ('de revolutie is geen partijaangelegenheid'). Zoals hun naam aangeeft, zagen ze arbeidersraden als het organisatorische voertuig van revolutionaire actie.
In tegenstelling tot de KPD, die al snel financieel en politiek afhankelijk werd van het bolsjewistische regime, handhaafde de KAPD een onafhankelijke kijk en ontwikkelde een analyse van het nieuwe staatskapitalistische systeem dat in Rusland opkwam.
Tijdens de eerste paar jaar na zijn emigratie was Mattick in beslag genomen door de praktische problemen van de aanpassing aan het leven in een nieuw land. Hij vond een voorlopig politiek thuis in de syndicalistische Industrial Workers of the World (IWW of 'Wobblies').
Vanaf 1932 speelde Mattick een prominente rol bij de inspanningen om de werklozen in Chicago te organiseren, die op het hoogtepunt van de Grote Depressie goed waren voor 40 procent van het personeelsbestand van de stad. Hij werkte via de Workers' League, een werkloze tak van de Proletarische Partij – een groep die (net als de WSPUS) zijn oorsprong had in de Socialistische Partij van Michigan. Mattick en zijn collega's - een woord dat hij verkoos boven 'kameraden' - baseerden hun organiserende werk op het netwerk van verlaten winkelpuien die werkloze arbeiders overnamen en gebruikten als lokale 'hulpposten' (met keukens en slaapvertrekken), ontmoetingsplaatsen en drukkerijen .
Mattick slaagde er ook in een vrij kleine maar actieve groep raadscommunisten op te richten onder de naam United Workers' Party, met een tijdschrift getiteld International Council Correspondence.
De auteur besteedt veel aandacht aan de jarenlange inspanningen van Mattick om linkse redacteuren en uitgevers voor zijn geschriften te interesseren. Op enkele uitzonderingen na, zoals de westerse socialist, maakte de invloed van het leninisme binnen links deze inspanningen vruchteloos totdat Nieuw Links hem uiteindelijk te hulp kwam eind jaren zestig. Met name de West-Duitse studentenbeweging begon belangstelling te tonen voor Mattick als levende schakel met het 'revolutionaire' verleden van het land.
Mattick had op verschillende momenten contact met talloze linkse wetenschappers van wie hij hoopte dat ze hem zouden helpen publieke erkenning te krijgen en zijn werk gepubliceerd te krijgen. De auteur geeft veel details over deze interacties. Het is echter teleurstellend dat hij om de een of andere reden de nauwe betrekkingen van Mattick met de WSPUS en haar leden negeert in de periode dat hij en zijn gezin in Boston woonden.
Er is ook wat verspreide informatie over de inhoud van Matticks geschriften – niet zoveel als de lezer zou willen, maar zoveel als redelijkerwijs verwacht kan worden in een biografie. Speciale aandacht wordt terecht besteed aan de belangrijkste bijdragen van Mattick aan de marxistische politieke economie. Het meest bekend is zijn kritiek op de Keynesiaanse economie, die uiteindelijk in 1969 in boekvorm verscheen onder de titel Marx and Keynes: The Limits of the Mixed Economy. Mattick toonde aan dat overheidsingrijpen de werking van het kapitalisme slechts tijdelijk en binnen bepaalde grenzen kan veranderen.
Mattick had ook een aanhoudende interesse in de theorie van de conjunctuurcyclus en de kapitalistische crisis. Hier werd hij sterk beïnvloed door Henryk Grossman, wiens werk De wet van accumulatie en afbraak van het kapitalistische systeem gebeurde net voor de beurskrach van 1929. Grossmans analyse leunde sterk op het schema aan het einde van het tweede deel van Marx' Kapitaal en het eerste deel van het derde deel, en benadrukte de cruciale rol die wordt gespeeld door de dalende tendens van de winstvoet, evenals de beperkingen op een steeds groter wordende winstmassa. In navolging van Grossman geloofde Mattick dat een kapitalistische crisis niet automatisch tot een socialistische revolutie leidt, maar wel een 'objectief revolutionaire situatie' creëert. Grossman - een lid van de Communistische Partij van Polen - had echter heel andere opvattingen over revolutie en de postrevolutionaire samenleving dan die van Mattick.
Naast de politieke en theoretische inhoud is Roths biografie van Mattick van groot menselijk belang. Het vertelt ons veel over hoe het leven op verschillende momenten was voor werkende mensen in zowel Duitsland als de Verenigde Staten. Alleen al daarom is het boek het lezen waard.
Stefan.
