Ontwikkelingen binnen Oekraïne
Oekraïne is in de greep van een burgeroorlog sinds de staatsgrepen van 2014 – de Oekraïens-nationalistische staatsgreep in Kiev en het westen en de tegencoup in het oosten.
De splitsing tussen West- en Oost-Oekraïne gaat terug tot de 19eth eeuw, toen Oekraïne verdeeld was tussen het Oostenrijks-Hongaarse en het tsaristische rijk. Oost-Oekraïne, waar de industrie van het land geconcentreerd is, is voornamelijk Russischtalig en afhankelijk van economische banden met Rusland, terwijl West-Oekraïne op Europa gericht is. Janoekovitsj, die in 2010-2014 president was, probeerde Oekraïne bij elkaar te houden door nauwere economische betrekkingen met zowel de EU als Rusland aan te gaan, maar de EU stond erop dat hij zou kiezen – hij kon niet beide doen. Als vertegenwoordiger van de Oost-Oekraïense hoofdstad en de Partij van de Regio's kon hij het zich niet veroorloven de banden met Rusland te verbreken. Dit plaatste hem op gespannen voet met West-Oekraïeners, die ernaar streefden zich aan te sluiten bij een geïdealiseerd 'Europa', en in 2014 werd hij omvergeworpen.
De 'Maidan' – de beweging die Janoekovitsj ten val bracht – begon met vreedzame massaprotesten tegen corruptie, maar ontwikkelde zich tot een gewelddadige strijd tussen de oproerpolitie en extreme Oekraïense nationalisten. Het regime dat ontstond, met de steun en begeleiding van westerse politici en propagandisten, was semi-fascistisch van geest ondanks een dun democratisch laagje.[1] De vijandigheid jegens etnische Russen en burgers met een gemengde etnische identiteit en een bloedbad onder Russische activisten in Odessa sloegen angst in de harten van de oosterlingen, die reageerden met de 'anti-Maidan' - een opstand tegen de Maidan.
De anti-Maidan begon ook met vreedzame demonstraties en deelde zelfs bepaalde thema's met de Maidan, zoals bezorgdheid over corruptie. Maar ook die werd overgenomen door militaristische nationalisten – Russische nationalisten in dit geval. Het proces ging het verst in de twee meest oostelijke provincies, waar afgescheiden ministaten ontstonden, de Volksrepubliek Donetsk (DPR) en de Volksrepubliek Lugansk (LPR), gesteund en gemanipuleerd door de Russische regering en Russische nationalistische organisaties.
De nieuwe Oekraïense regering voerde een 'antiterroristische operatie' uit om de DPR en LPR te verpletteren en hun grondgebied opnieuw op te nemen. De burgeroorlog sleepte zich krampachtig voort, zonder beslissende resultaten. Twee miljoen mensen ontvluchtten het oorlogsgebied en werden vluchteling.
Hele gemeenschappen in delen van Oekraïne verzetten zich tegen de dienstplicht, niet bereid hun zonen op te offeren voor een zaak die hen geen zorgen baart. Immuniteit voor nationalistische propaganda is vooral kenmerkend voor mensen met gemengde etnische identiteiten, zoals Oekraïners die al lang in Rusland wonen en kinderen uit Russisch-Oekraïense huwelijken. De meeste mensen in Oost-Oekraïne zien geen tegenstrijdigheid in het gelijktijdig identificeren van Russisch en Oekraïens (op veel plaatsen spreken ze een mengeling van de twee talen genaamd Surzhyk). Inwoners van het oorlogsgebied zijn geneigd de schuld te geven aan zowel de Oekraïense als de Russische regering.
Rusland en zijn 'nabije buitenland'
Een belangrijke veiligheidsvereiste voor Sovjetleiders was dat de USSR omringd zou zijn door een gordel van staten die bondgenoten waren of op zijn minst 'bevriende neutralen' (zoals het naoorlogse Finland). 'Vriendschap' betekende de bereidheid om economische en culturele banden aan te knopen, regelmatig overleg te plegen met het Kremlin en af te zien van offensieve propagandacampagnes. Het betekende vooral dat we ons niet moesten aansluiten bij vijandige militaire allianties zoals de NAVO.
Deze houding werd geërfd door de leiders van het post-Sovjet-Rusland, behalve dat de gordel van bevriende buren nu voornamelijk uit andere post-Sovjetstaten moest bestaan. Vanwege hun gedeelde Sovjet- en tsaristische erfgoed worden deze staten als minder 'vreemd' ervaren dan landen buiten de oude grenzen. De twee zones werden later 'het nabije buitenland' en 'het verre buitenland' genoemd.
Dat wordt niet langer als essentieel beschouwd allen voormalige Sovjetrepublieken behoren tot deze 'vriendelijke buurt'. Het is nu een feit dat de Baltische staten 'onvriendelijk' zullen blijven. Dergelijke tolerantie strekt zich echter niet uit tot de drie grote binnenstaten Wit-Rusland, Kazachstan en Oekraïne. Wit-Rusland en Kazachstan blijven 'vriendschappelijk', maar sinds 2014 gedraagt Oekraïne zich niet meer 'vriendschappelijk'.
Dit heeft een onmiddellijke impact op de manier waarop Moskou grenskwesties aanpakt. Toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel, veranderden de interne administratieve grenzen tussen haar 'vakbondsrepublieken' plotseling in interstatelijke grenzen, ook al weerspiegelden ze niet goed het patroon van etnische vestiging. Desalniettemin begon de internationale gemeenschap ze al snel te behandelen als niet minder onschendbaar dan alle andere interstatelijke grenzen.
Ook het Kremlin accepteerde deze grenzen, maar niet onvoorwaardelijk. Grenzen met 'vriendelijke' buren werden geaccepteerd, hoe abnormaal ze ook mochten lijken, omdat grenskwesties niet belangrijk genoeg werden geacht om het bederven van goede betrekkingen door ze aan de orde te stellen, te rechtvaardigen. Rusland heeft dus nooit bezwaar gemaakt tegen de opname in Kazachstan van grote gebieden in het noorden en oosten met een overwegend Russisch sprekende bevolking, en heeft geen steun verleend aan pogingen tot afscheiding door Russische nationalisten in die gebieden. Evenmin betwistte het Kremlin de Russische grens met Oekraïne tot 2014, toen de omverwerping van Janoekovitsj snel werd gevolgd door de annexatie van de Krim, waarmee Chroesjtsjovs overdracht van het schiereiland van Sovjet-Rusland naar Sovjet-Oekraïne ongedaan werd gemaakt. Voor het Kremlin rechtvaardigde de anti-Russische houding van de nieuwe regering in Kiev ook de steun aan de secessionistische 'volksrepublieken' in Oost-Oekraïne.
NAVO-uitbreiding
De uitbreiding van de NAVO naar het oosten, vooral wanneer deze zich uitstrekt tot het 'nabije buitenland' en tot aan de grenzen van Rusland, is een bittere klacht van de Russische machtselite. Dat komt omdat het de veiligheidseis schendt van een 'vriendelijke buurt' die diep in hun psyche geworteld is. Het is ook omdat het in strijd is met de mondelinge beloften die westerse politici aan Gorbatsjov hebben gedaan dat als hij Duitsland zou toestaan zich te verenigen en Duitsland in de NAVO te laten blijven, de NAVO geen centimeter naar het oosten zou uitbreiden. Deze beloften werden 'vergeten' onder druk van Amerikaanse wapenfabrikanten, die door verbeterde betrekkingen met Rusland minder verkochten en nieuwe markten zochten in Oost-Europa.[2]
Vandaar het gevoel van Russische leiders dat Rusland – en zij persoonlijk – zijn bedrogen, opgelicht en vernederd. Het is zeker begrijpelijk dat er uiteindelijk een tijd komt dat ze uit zelfrespect zeggen 'genoeg is genoeg' en 'een krachtig standpunt innemen' ter verdediging van de kernbelangen van de staat zoals zij die waarnemen.
Rusland 'nam voor het eerst een krachtig standpunt in' tegen uitbreiding van de NAVO toen het in 2008 Georgië binnenviel, mede om te voorkomen dat Georgië zou toetreden tot de NAVO. Aangezien Georgië nog steeds geen lid is van de NAVO, heeft die oorlog - samen met de daaropvolgende erkenning door Rusland van de onafhankelijkheid van Abchazië en Zuid-Ossetië - misschien zijn doel bereikt, hoewel Georgië mogelijk buiten de NAVO is gebleven, zelfs zonder Russische tussenkomst. De invasie van Georgië vormde een precedent voor de confrontatie met Oekraïne toen het zich tot doel stelde om lid te worden van de NAVO.
Een diepe divisie
De afgelopen weken zijn er veel tekenen verschenen van een diepe verdeeldheid binnen de Russische machtselite over de opportuniteit van een invasie van Oekraïne. Twee hoge legerofficieren, de een met pensioen van het ministerie van Defensie en de ander van de generale staf, waarschuwden publiekelijk voor het vooruitzicht van een langdurige bezetting van een vijandige bevolking. De belangrijkste bedreigingen voor Rusland, zo verklaarden ze, zijn interne bedreigingen zoals corruptie en demografische achteruitgang. Prominente civiele experts voerden eveneens aan – zoals Andrei Kortunov, directeur van de Russische Raad voor Internationale Zaken, werd geciteerd op Sint-Petersburg Online – dat 'elke analyse aantoont dat oorlog in het nadeel van Rusland is'.
Onze Houding
Socialisten hoeven niet in de verleiding te komen partij te kiezen in geschillen tussen Rusland en Oekraïne. In beide landen is de rijkdom geconcentreerd in de handen van rijke kapitalisten die bekend staan als 'oligarchen' die de massamedia bezitten en de politieke partijen controleren. (Een verschil is dat Rusland onder Poetin, in tegenstelling tot Oekraïne, een staat heeft verworven die sterk genoeg is om de rivaliteit en politieke macht van de oligarchen te beperken.) Corruptie blijft in beide landen hoogtij vieren, ondanks de inspanningen van Maidan- en anti-Maidan-activisten. Mensenrechten en democratische rechten bestaan op papier, maar probeer ze gewoon uit te oefenen en je zult merken dat je bent overgeleverd aan nationalistische burgerwachten en paranoïde veiligheidsdiensten. Aan beide kanten zijn fascistische groepen actief. De antinationalistische linkerzijde wordt verzwakt door de diepe etnische en religieuze verdeeldheid en de voortdurende associatie van 'socialisme' en 'communisme' met het Sovjetverleden.
Zoals altijd sporen we onze collega's in Rusland en Oekraïne aan tot reflectie. Waar liggen hun echte interesses? Met 'hun eigen' oligarchen en politici? Met de oligarchen en politici aan de andere kant? Of met elkaar?
Opmerkingen
[1] Zie voor een uitgebreidere analyse mijn: 'Oekraïne: volksopstand of fascistische staatsgreep?'
[2] Voor een gedetailleerd verslag van hoe dit gebeurde, zie Andrew Cockburn, The Spoils of War: Macht, winst en de Amerikaanse oorlogsmachine (Verso, 2021), Hoofdstuk 6.
