Illustratie — Vlag van het Azov-regiment
Binnen in het wapen: de Wolfshaak, bovenop de golven van de Zee van Azov. De witte cirkel stelt de Zwarte Zon voor. De Wolfshaak en de Zwarte Zon zijn klassieke nazi-symbolen. Op de achtergrond: het blauw en geel van de Oekraïense vlag.
Radicale nationalisten, waaronder fascisten en nazi's, spelen een belangrijke rol in de oorlog in Oekraïne en een nog grotere rol in de propagandaoorlog. Poetin rechtvaardigt zijn aanval op Oekraïne als een kruistocht om het land te 'de-nazificeren', terwijl sommige pro-Oekraïense propagandisten het regime van Poetin omschrijven als fascistisch.[1]
In een recent boek[2] haalt journalist Michael Colborne waarheid uit leugens en mythen over de Azov-beweging, de laatste jaren de meest in het oog springende structuur van de Oekraïense nationalistische rechterzijde. De beweging is ontstaan als een militaire formatie – een bataljon, daarna een regiment dat tegen pro-Russische troepen vecht in de Donbas – maar heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdig complex, dat een politieke partij omvat (het Nationale Korps), sociale centra, sport- en jeugdclubs, militaire trainingskampen, speciale projecten en uitgeverijen.
Schrijvers die het belang van radicaal rechts in Oekraïne proberen te bagatelliseren, wijzen erop dat Azov – net als zijn voorgangers, Right Sector en de Vrijheidspartij – het erg slecht heeft gedaan bij verkiezingen. Als Oekraïne een stabiele democratie in vrede zou zijn, zou dat een doorslaggevend argument kunnen zijn. Maar het is niet. Verschillende factoren geven Azov invloed die niet in verhouding staat tot zijn electorale gewicht. Het ethos van nationale eenheid in oorlogstijd en de reputatie van Azov-mannen als dappere strijders beschermen de beweging tegen kritiek, terwijl het beschermheerschap van sommige oligarchen en ministers toegang geeft tot middelen en het gebruik en de dreiging van geweld om tegenstanders te intimideren vergemakkelijkt.
Onder vreedzame voorwaarden zouden Azov en andere ultranationalistische groeperingen spoedig naar de marges van de Oekraïense politiek worden verbannen. Het is een product van oorlog en bloeit in oorlog. Hoeveel mannen Azov ook heeft verloren in de verdediging van Marioepol, ik verwacht dat het zijn gelederen spoedig zal aanvullen. Als Poetin werkelijk Oekraïne binnenvalt met het oog op de-nazificatie, wat twijfelachtig is, had hij nauwelijks een meer contraproductieve manier kunnen kiezen om dat te doen.
Russisch radicaal rechts heeft ook actief deelgenomen aan de oorlog en heeft veel van de vrijwilligers geleverd die sinds 2014 in de Donbas zijn gaan vechten. Hoewel het regime van Poetin sommige Russische nationalistische groeperingen heeft lastiggevallen of verboden, heeft het samengewerkt met anderen, afhankelijk van voor een groot deel op de houding van de groepen zelf ten opzichte van het regime. Zo gingen Alexander Dugin en Eduard Limonov, voormalige medeleiders van de Nationale Bolsjewistische Partij, uit elkaar: Dugin toonde loyaliteit aan Poetin en verwierf invloed binnen het regime, terwijl Limonov de weg van de oppositie insloeg. Volgens Colborne is de Gevechtsorganisatie van Russische Nationalisten een van de groepen die dicht bij het Kremlin staan, namens wie ze ten minste tien moorden heeft gepleegd, waaronder die op mensenrechtenadvocaat Stanislav Markelov en journalist Anastasia Baburova in 2009.
In hun wederzijdse beschuldigingen van nazisme en fascisme zijn beide partijen 'de ketel verwijt dat de ketel zwart ziet'.
Opmerkelijk genoeg hebben nogal wat radicale Russische nationalisten die tegen Poetin waren ervoor gekozen om naar Oekraïne over te lopen. Geschat wordt dat 3,000 van de vrijwilligers die op de Oekraïens kant komen uit Rusland. Verschillende mannen die vroeger een prominente rol speelden in extreemrechts van Rusland – bijvoorbeeld Alexei Levkin, stichter van de Hitler-cultus Wotanjugend – hebben het Oekraïense staatsburgerschap gekregen en zijn nu verbonden met de Azov-beweging. Olena Semenyaka, internationaal secretaris van het Nationale Korps en een Azov-ideoloog, behoorde vroeger tot Dugins Euraziatische beweging (hoewel ze is geboren en opgegroeid in Oekraïne).
Russische en Oekraïense radicale nationalisten strijden om dezelfde niche in de wereldpolitiek, als centrum van verzet tegen recente ontwikkelingen in het Westen die zij als 'decadent' beschouwen – ideeën over mensenrechten en vooral minderhedenrechten, multiculturalisme en multiracisme, tolerantie voor homoseksualiteit, non-discriminatie. -Christelijke religies, en zelfs atheïsme, vrouwenemancipatie, verwerping van geslachtsrollen, enz. Oekraïense en de meeste Russische nationalisten geloven in 'Europa' - echter niet het Europa van vandaag, maar het Europa van weleer, toen Europa ondubbelzinnig 'blank' en 'wit' was. Christen.'
Toch zijn noch Rusland noch Oekraïne dat ideaal geplaatst om deze niche te vullen. Rusland is nog steeds een multi-etnische en multi-confessionele staat – noch 'blank' noch 'christelijk' genoeg voor puristen. Dit geeft de alternatieve 'Euraziatische' identiteit een zekere aantrekkingskracht in Rusland. In Oekraïne – en ook in sommige andere landen van de Centraal-Oost-Europese regio, zoals Polen en Hongarije – is het oude Europa nog intact. 'In het Oosten klopt het hart van Europa.' En toch geopolitiek Oekraïne is verbonden met en volledig afhankelijk van het 'decadente' Europa van het Westen. De strijd met Rusland heeft de hoogste prioriteit, maar later zal Oekraïne zich moeten ontworstelen aan – tenzij het kan helpen nieuw leven in te blazen – dit 'decadente' Europa.[3]
Europees radicaal rechts gelooft tegenwoordig in een verenigd maar niet gehomogeniseerd Europa, zoals bedacht door denkers van Frans Nieuw Rechts. 'Geen broederoorlogen meer!' is een populaire slogan. En toch zitten Russische en Oekraïense strijders in de huidige oorlog vast in zo'n 'broederoorlog'!
Opmerkingen
[1] Zie: Alexander J. Motyl, 'Poetins Rusland als een fascistisch politiek systeem', Communistische en post-communistische studies (2016), 49 (1), 25-36. Professor Motyl bevestigde onlangs zijn mening: 'Alexander Motyl: Ja, Poetin en Rusland zijn fascistisch. Hoe ze voldoen aan de leerboekdefinitie,' The Conversation, 31 maart 2022. Zie voor tegengestelde beoordelingen: Marlene Laruelle, Is Rusland fascistisch?: Propaganda Oost en West ontrafelen (Cornell University Press, 2021); Andreas Umland, 'Is het Rusland van Poetin echt 'fascistisch'? Een reactie op Alexander Motyl.
[2] Van het oorlogsvuur: de Azov-beweging in Oekraïne en extreemrechts wereldwijd (Stuttgart: ibidem-Verlag, 2022).
[3] Zie interview met Michael Colborne, Maart 29, 2022.
